Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözler. Süveyda Şahin

Чтение книги онлайн.

      Kalıp sözler incelendiği zaman, cümle halinde olan kalıp sözlerin atasözü ve deyimler gibi basit Arkaýyn bolun! (Sakin olun!) (TTS. 33), Dövletiň artsyn! (Şansın açık olsun!) (TTS. 174); birleşik Canyňyz-a sag bolsa gerek! (Canınız sağ olsun!) (TTS. 551), Sag bol (Sağ ol!) (TTS. 551), Ýoluňyz ak bolsun! (Yolunuz açık olsun!) (TTS. 705), Külli belalar dep bolsun! (Bütün belalar def olsun!) (TTS. 147), Bar bol! (teşekkür!) (TTS. 77), Haram bolsun (Haram olsun) (TTS. 333), Ertiriňiz haýyrly bolsun! (Günaydın!) (TTS. 340), Derdiň bilen boluber! ( Sen kendi işine bak!) (TTS. 152), Diliňe biraz dygy ber! (Çeneni biraz tut!) (TTS 3. 153); sıralı Hӓkimiýet ýok bolsun düşmanlar, ýaşasyn dövlet hӓkimiyeti (Yok olsun düşmanlar, yaşasın devlet hakimiyeti) (TTS. 342), Goý başım vatana sadaka bolsun! (Bırak, başım vatana kurban olsun!) (TTS. 551), Bir bar eken bir ýok eken (Bir varmış bir yokmuş ) (TTS. 56), Hoş geldiňiz, sapa geldiňiz (Hoş geldiniz, safa getirdiniz) (TTS. 352) veya eksiltili Hudaýa şükür (Allah’a şükür) (TTS. 356), Baryňyza salam (Hepinize selam) (TTS. 47) Taňry ýalkasyn! (Tanrıya şükür!) (TTS. 616) dizilişinde yer almaktadır. Kullanılan sözcük sayısına bakıldığında ise kalıp sözlerin bazılarının tek kelimeden oluştuğu görülmektedir, böylece onları atasözü ve deyimlerden ayırmak daha kolaydır. Tek kelimeden oluşanlar; salam! (selam!) (TTS. 556), heliksalam (aleykümselam> kadınların dilinde) (TTS. 343), şükür (TTS. 611), valeýkimessalam (ve aleykümselam) (TTS. 662), zaluvat (yiğit, aferin, bravo) (TTS. 716) vb.

      İletişimi kolaylaştıran kalıp sözler her toplumun söz varlığında yer alırlar. Bu sözlerin iletişimdeki görevi; güneşin doğmasıyla insanlar arası selamlaşma olarak başlar ve gün içinde olan diğer olaylara veya insani davranışlara göre şekil alarak işlevine göre uygun anlamda kullanılırlar, yine günün sonunda iyi geceler, iyi uykular, Allah rahatlık versin gibi kalıp sözlerle iletişim sonlanır. Bu kalıp sözler atasözü ve deyimler gibi uzun bir zaman diliminde deneyimler sonucunda öğrenilmiştir. Ancak onlardan ayrı bir grupta ele alınması gerekmektedir. Kalıp sözler; selamlaşma, özür dileme, teşekkür etme, iyi veya kötü dilekte bulunma gibi sosyal düzeni sağlayan ve bu düzenin işlemesini sağlayarak devamlılığına katkıda bulunan sözlerdir. Kalıp sözler üzerine bazı çalışmalar yapılmış olsa da genellikle atasözü, deyimler ve ikilemeler üzerine yoğunlaşılmış ve kalıp sözlerin ayrı olarak incelenmesine çok az sayıda çalışmada yer verilmiştir. Kalıp sözler bu yüzden atasözü, deyimler ve ikilemeler gibi diğer söz varlıkları içinde ele alınmıştır.

      2.1.6.2. Kalıp Sözler Nelerdir? Tanımlanması

      Kalıp sözler,

      Türkiye Türkçesinde Kalıp sözler için ilişki sözleri (kalıp sözler) (Aksan, 2015), kalıp sözler (Gökdayı, 2015) gibi ifadeler kullanılmıştır. Bir dilin söz varlığında önemli bir yer tutan kalıp sözler; yapı, bağlam, anlam yönünden ve sosyokültürel yönden tanımlanmıştır.

      Kalıp sözlerle ilgili bazı tanımlar yapılmıştır. Bunlar şunlardır: Gökdayı’ya göre, önceden belirli bir biçime girmiş ve hafızada bu biçimde saklanarak, söyleneceği anda tekrardan üretilmeden önceden saklandığı biçimde hatırlanıp gerekiyorsa bazı ekleme veya çıkarmalar yapılarak kullanılan, tek bir sözcükten, ardışık veya aralı sözcükler içeren söz öbeği ya da tümceden oluşabilen, belirli durumlarda söylenmesi toplum tarafından uygun görülmüş sözler olarak iletişimin kullanılmasını, sürdürülmesini sağlamaya ve sonlanmasına yardımcı olan, kullanım yerleri çok sınırlı olan kalıplaşmış dil birimleridir (Gökdayı, 2015: 71). Hamza Zülfikar’a göre kalıp sözler; bir yargı bildiren, bir olay, bir durum karşısında söylenmesi ilk anda akla gelen ve şaşkınlık, hayret, güvensizlik, umursamazlık, yanlışlık, usulsüzlük, uyarma, dikkat çekme, karşılama, ağırlama, uğurlama, emin olma veya emin olmama, hatır sorma, kuşku, keyfilik, nefret, kin gibi insanlara özgü duyguların söze dönüştürülerek anlatılması durumudur. Bunlar; hayırdır, amma yaptın, bana ne, güle güle (gidin), hoş geldiniz, bırak şu gevezeliği, canın sağ olsun, Allah kahretsin gibi yapısal olarak kalıplaşmış sözlerdir (Zülfikar, 2015: 231). Serdar Bulut’a göre kalıp sözler, belli durumlarda söylenmesi gelenek olmuş sözlerdir ve bu sözlerden yola çıkarak o toplumun kültürü, dini inancı, yaşayışı ve gelenekleri hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir. Ona göre kalıp sözler, yaşadığı toplumun hafızasında yer tutarak konuşmalarında anlatımı kolaylaştırmalarına yarayarak renkli söyleyiş özelliklerini yansıtır ve toplumdan topluma bazı anlamsal ya da söyleyiş farklılıkları yansıtabilirler (Bulut, 2012: 1117). Cafer Özdemir’e göre kalıp sözler; bir dilin dikkat çeken en önemli unu-surlarından biri olmanın yanında toplumsal hayata dair önemli bilgiler içermesi, dini inançları yansıtması, söyleyen kişinin kendi iç dünyasında barındırdığı şeyleri yansıtması ve bünyesinde kültürel değerleri barındırması bakımından son derece önemli bir yere sahiptir. Ona göre kalıp sözler etkili konuşmak isteyen biri için bilinmesi gerekli olan ve konuşmayı doğru veya güzel yönde etkileyen sözlerdir (Özdemir, 2015: 286). Doğan Aksan’a göre kalıp sözler ise; her dilde rastlaması mümkün olan, toplumun farklı tabakalarından insanların belli bir olay karşısında söyledikleri evrenselleşmiş sözlerdir. Bir dilin söz varlığı içinde yer alan bu sözler, bir toplumun bireyleri arasındaki ilişkileri düzenleyen bu ilişkiler esnasında kullanılması gelenek haline gelmiş olan birtakım sözlerden ibarettir. Sabahleyin karşılaşan iki insanın söylemesi gelenek halinde olan günaydın’dan başlayarak toplumda değişik durumlarda söylenmesi adet olmuş afiyet olsun, affedersiniz, güle güle gibi kalıp sözlerin bir toplumun kültürünün ayrılmaz bir parçası olduğunu belirtir (Aksan, 2015: 42, 43).

      Türkiye Türkçesinde kalıp sözlerle ilgili bulabileceğimiz en geniş çalışma Hürriyet Gökdayı’nın Türkçede Kalıp Sözler adlı kitabıdır. Gökdayı eserinde konuşma veya yazı dilinde var olan kalıp sözlerin tespit edilip, belirli ölçütlerle sınırının çizilmesini ve tanımının yapılmasını önererek dille ilgili çalışmaların böylece daha sağlıklı yapılabileceğini ve yabancılara Türkçe eğitiminin daha kolay verilebileceğini savunmuştur. Bu unsurlardan yola çıkarak kalıp sözlerin sayı ve kişi unsurları dışında değişmeyen ve kullanımları çok sınırlı birlikler olduğunu ifade etmiştir. Kalıp sözlerle ilgili kapsamlı bir tanımla yapıp bu konu üzerinde daha kapsamlı çalışmalar elde edebilmenin dil içi ve dil СКАЧАТЬ