Dom Radziwiłłów. Stanisław Cat-Mackiewicz

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ się i stawiał swoje warunki, które dyktował z Litwy, z Wilna. Na tym tle doszło do kłótni pomiędzy panami polskimi a litewskimi, a wśród tych ostatnich Mikołaj II Radziwiłł miał najwięcej do powiedzenia. Po czym, kiedy doszło już do zgody i kiedy Kazimierz zasiadł na polskim tronie, nie tracąc litewskiego, szlachta litewska z powrotem przyjęła herby polskie, ale Mikołaj II Radziwiłł przyjął dlaczegoś nie herb Sulima, lecz herb Trzy Trąby.

      Mikołaj II Radziwiłł umiera jako kanclerz wielki litewski, będąc jednocześnie hetmanem wielkim litewskim. Łączył więc dwie najwyższe godności urzędowe państwa litewskiego – cywilną: kanclerza, i wojskową: hetmana. Jest to jeden z najznakomitszych Radziwiłłów.

Miał on braci: Jana I Radziwiłła, zwycięskiego wodza w wojnie z Moskwą, Piotra, i siostrę Annę, od której Birże, miasto i włości na Litwie, wchodzą do domu radziwiłłowskiego³.

Mikołaj II ożeniony był z Anną Moniwidówną⁴, księżniczką słonimską, z domu Giedymina, i miał z nią synów: Mikołaja III, zwanego „Amor Poloniae”, i Albrychta I, zwanego Jałmużnikiem, biskupa wileńskiego.

Mikołaj II miał także dwie córki: Zofię Annę i Annę. Starsza Zofia wyszła za Stefana Batorego, księcia Siedmiogrodu, i była rodzoną babką Stefana I, króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego. Młodsza, Anna, bardzo wybitną rolę odegrała w historii, wyszła za mąż za Konrada IV ze starej dynastii polskiej Piastów, który był księciem mazowieckim⁵. Po wygaśnięciu tej dynastii Piastów mazowieckich Mazowsze miało być dopiero połączone z Koroną Polską. Mąż jej umarł i ona w imieniu swych synów małoletnich: Janusza i Stanisława, sprawowała rządy na Mazowszu energicznie i stanowczo, broniąc samodzielności księstwa w trudnych warunkach politycznych i geograficznych, bo Mazowsze było wciśnięte pomiędzy Polskę, zakon krzyżacki i Litwę. W czasie swych rządów opierała się o wpływy rodziny Radziwiłłów na Litwie. Umarła w roku 1522.

      Widzimy więc, że najbardziej spotykanym imieniem żeńskim w rodzinie Radziwiłłów w XV wieku jest Anna. Córka księcia Stanisława Radziwiłła, szwagra prezydenta Kennedy’ego, której ojcem chrzestnym jest prezydent Stanów Zjednoczonych, to także Anna. Ale rodzina Radziwiłłów istniała na dwieście lat przed odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

      Teraz kilka uwag głębszych o historii Litwy, Polski i Europy, o ustrojach państw europejskich. Właśnie ustrój Polski i Litwy w XV wieku jest bardzo ciekawy dla historyków w ogóle, a w szczególności dla historyków prawa.

      W średniowieczu, jak wiemy, panował w Europie ustrój feudalny. Co to jest feudalizm, jak syntetycznie należy charakteryzować ten ustrój? Feudalizm był to ustrój, w którym nie było tego, co nazywamy suwerennością państwową. Nikt nie miał tego, co tak świetnie nazwał prof. Jellinek „kompetencją kompetencji”. W ustrojach niefeudalnych, absolutystyczno-monarchicznych, monarchiczno-konstytucyjnych, parlamentarnych, republikach, dyktaturach, zawsze jakiś organ państwowy sam decyduje, co leży w jego kompetencjach.

W ustroju feudalnym papież, cesarz, król, książę, pan feudalny, miasto, cech, uniwersytet, wreszcie nawet włościanin na roli mieli pewną ilość uprawnień, których im nikt nie mógł odebrać, i nikt się wobec tych uprawnień nie mógł powołać na jakąś suwerenność. Każdy wasal miał pewną ilość obowiązków i uprawnień w stosunku do swego suzerena i każdy suzeren miał pewną ilość uprawnień i obowiązków wobec swego wasala⁶. Zamiast jakiejś woli powszechnej, centralnej działały kierownictwa lokalne: książąt, margrabiów, hrabiów, wicehrabiów, miast, cechów itd.

      Wiemy, jak w Anglii system ten został przełamany na rzecz centralnego parlamentu złożonego z panów feudalnych i przedstawicieli gmin. Stało się to bardzo wcześnie, bo w 1215 roku, i od tego czasu cały ustrój Anglii opierał się na założeniach stworzonych w tym roku. Władza króla została ograniczona, lecz nie na rzecz instytucji lokalnych, działających samodzielnie, lecz organów centralnych, współdziałających z królem w sprawowaniu władzy nad całym państwem. Jest to początek obecnego angielskiego parlamentaryzmu.

      We Francji i innych krajach Europy rozwój form ustrojowych poszedł w innym kierunku. Powstał absolutyzm monarchiczny za Ludwika XI w XV wieku, a w XVII stuleciu powie już Ludwik XIV: „Państwo to ja”. Dopiero rewolucja obala absolutyzm monarchiczny i wprowadza z jakimiż trudnościami formy parlamentarne, jakże źle we Francji po dziś dzień funkcjonujące w porównaniu do parlamentaryzmu w Anglii lub Ameryce.

      W Polsce było jeszcze zupełnie inaczej. Przede wszystkim nie było tam klasycznego średniowiecznego feudalizmu. Jedynie ustrój Kościoła reprezentował ustrój feudalizmu duchownego. Natomiast właśnie w XIV i XV wieku rozpoczyna się ograniczanie władzy królewskiej na rzecz przywilejów wielkich panów, pomiędzy którymi są rozdawane główne urzędy cywilne i wojskowe, oraz uprawnień szlachty. Powstaje także senat i sejm, tak jak w Anglii Izba Lordów i Izba Gmin, z tą wielką jednak różnicą, że urzędy w Polsce nie są dziedziczne, a więc i senatorzy nie są dziedziczni, lecz zawsze przez króla powoływani. Ten ustrój senatu i sejmu doprowadzi niestety w przyszłości do absurdów anarchicznych, do zaniku wszelkiej silnej władzy w Polsce, czego skutkiem była słabość państwa i jego rozbiory w końcu XVIII wieku.

      Ale teraz, za domu Giedymina, czyli za panowania Jagiellonów, jak ten dom w Polsce nazywano, państwo jeszcze jest bardzo silne, a dzięki genialnemu Kazimierzowi Jagiellończykowi – silniejsze niż kiedykolwiek.

      Profesor Liubawski, znakomity historyk rosyjski z końca XIX wieku, badając dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego w XV wieku, granice którego tak bliskie były wówczas Moskwy i w skład którego wchodziły tereny niewątpliwie ruskie, specjalnie podkreśla, że dzięki litewskim możnowładcom ziemie te uniknęły systemu absolutyzmu monarchicznego, graniczącego z monarchicznym despotyzmem, a zapewniły sobie szeroki samorząd i obronę wolności indywidualnych człowieka.

      Na zakończenie tego rozdziału powiemy coś w formie paradoksu. Oto pisaliśmy o feudalizmie. Czy nie byłoby pożyteczne, aby niektóre formy feudalne zostały odrodzone za naszych czasów, za czasów UNO [ONZ]? Cóż byśmy powiedzieli, aby powstał Związek Uniwersytetów, który by był wyjęty spod działania praw swoich krajów, a który by gwarantował wolność nauce i swobodę studiów swoim wychowankom. Czy nie byłoby dobrze, aby powstała korporacja sędziów według praw państwowych, lecz która by miała zagwarantowaną nieusuwalność sędziów i swobodę wydawania wyroków? Można by o czymś podobnym marzyć także w innych dziedzinach.

1 Znani z aktu unii wileńskiej Wojszund i jego syn Rodywił nie byli przodkami Radziwiłłów (zob. przyp. 2 na s. 43).

2 Przodkiem Radziwiłłów był właśnie Ostyk (zob. przyp. 6 na s. 22). Jego synem był Radziwiłł Ościkowicz, a wnukiem – Mikołaj Radziwiłłowicz (którego Mackiewicz nazywa tu Mikołajem II).

3 Mikołaj był jedynym synem Radziwiłła Ościkowicza.

4 Żoną Mikołaja była Zofia Moniwidówna.

5 Mikołaj i Zofia mieli czterech synów i tylko jedną córkę, Annę, która wyszła СКАЧАТЬ