Геология ва геоморфология. Ю. Иргашев

Чтение книги онлайн.

      Кontakt metomorfizm magmaning yer qa’riga (qatlamlar ichiga) yoriqlar orqali kirib kelishi bilan bog‘liq bo‘lib, magma jinslarni kesib o‘tgan joyida, yuqori temperatura va bosim, undan ajralib chiqadigan har xil gazlar, suv bug‘lari ta’sirida o‘zgarib, yangi jinslar hosil qiladi. Masalan, ohaktosh – marmarga, kvarsli qum – kvarsitga aylanadi.

      Dinamometamorfizm. Yer qa’ridagi tektonik harakatlar natijasida ro‘y beradi. Bunday harakatlar natijasida katta bosim sodir bo‘ladi va uning ta’sirida tog‘ jinsi qatlamlari bukiladi, burmalanadi, darz ketadi va zichlashadi. Dinamometamorfizmda jinslar qayta kristallanmaydi va kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi, faqat strukturasi va teksturasi o‘zgaradi. Bu jarayon natijasida asosan gilli slanes tipidagi jinslar hosil bo‘ladi.

      Regional metamorfizm katta-katta maydonlarda ro‘y beradi va xilma-xil tog‘ jinslarini qamrab oladi. Bunda hamma metamorfizm omillari, ya’ni yuqori temperatura, bosim hamda gazsimon va suyuq moddalar ishtirok etadi. Natijada tog‘ jinslarining tarkibi va tuzilishi o‘zgarib, butunlay boshqa jinslarga aylanadi. Masalan, slaneslar, marmartoshlar, amfibolitlar, gneyslar va boshqa jinslar vujudga keladi.

      Metamorfizm jarayoniga uchragan jinslarning mineral va kimyoviy tarkibi, struktura va teksturasi butunlay o‘zgarib, ular to‘la kristallangan jinslarga aylanadi. Mineral tarkibiga ko‘ra ular magmatik jinslarga o‘xshaydi. Кristall strukturali, xilma-xil teksturali (slanessimon, yo‘lyo‘l, tolali, yaxlit-massiv) bo‘ladi.

      Metamorfik jinslar nurashga chidamli, mustahkam jinslar hisoblanib, asosan tog‘li va tog‘oldi hududlarini ishg‘ol etadi. Yer yuzasida musbat shaklli tektonik – strukturalar, struktura va strukturaviy-denudatsion tipdagi relyef turlari va shakllarini hosil qiladi.

      III bob. GEOLOGIК YILNOMA

      3.1. Tog‘ jinslarining nisbiy va absolyut yoshi

      Yerning va uning organik dunyosining rivojlanish bosqichlarini geologik vaqtga nisbatan bo‘linishi geologik yilnoma (geoxronologiya) da ifodalanadi. Geologik xronologiya geologik voqealarning vaqt davomida ketma-ket rivojlanishini, birinchi navbatda Yer po‘stidagi tog‘ jinslarining hosil bo‘lish ketma-ketligini, tektonik jarayonlarni, trangressiya va regressiyani hamda ularning sodir bo‘lish vaqtini aniqlaydi.

      Yer qatlamlari, tog‘ jinslari, ayniqsa, foydali qazilma konlarining hosil bo‘lgan vaqtini aniqlash ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Tog‘ jinslarining nisbiy va absolyut (mutlaq) yoshlari ajratiladi.

      Nisbiy geologik yosh y er rivojlanish tarixida yuz bergan biror hodisaning ikkinchi bir geologik hodisaga nisbatan olingan vaqtidir. Bu vaqt tog‘ jinslarining o‘zaro munosabatiga va ular orasidan topilgan toshqotgan organik qoldiqlarga qarab aniqlanadi. Geologik vaqt eon, era, davr, bo‘lim va asr kabi birliklar bilan belgilanadi. Nisbiy geologik yosh era va davrlarning qancha vaqt davom etganini aniq belgilash imkonini beradi. Nisbiy yoshni aniqlashda stratigrafik va paleontologik usullardan foydalaniladi.

      Stratigrafik usul cho‘kindi, vulqon-cho‘kindi, ba’zan effuziv, intruziv va metamorfik tog‘ jinslarining tabiiy ketma-ketligini, geografik tarqalishini, Yer va organik dunyoning rivojlanish bosqichlarini o‘rganishda qo‘llaniladi. Uning asosiy vazifasiga quyidagilar kiradi: 1) kesimlarni tabaqalash – har bir olingan kesimda uzluksiz ketma-ket keladigan stratigrafiya bo‘limlarini ajratish; 2) kesimlarni taqqoslash – bir xil yoshli yoki stratigrafiya vaziyatiga ko‘ra o‘xshash straton chegaralarini belgilash; 3) tog‘ jinslari yoshini aniqlash – mahalliy va regional stratigrafik bo‘linmalarni umumiy stratigrafik shkala bilan taqqoslash. Masalan, gorizontal holatda yotgan qatlamlarni stratigrafiyasi 3.1-rasmda ifodalangan, unda 3-qatlam eng yosh hisoblanadi (3.1-rasm, a), pastki 1-qatlam esa qadimiy hisoblanadi. Agar qatlamlar tektonik harakatlar natijasida burmalangan bo‘lsa (3.1-rasm, b), qatlamlarning yotish tartibini aniqlash ancha qiyin bo‘ladi.

      3.1– rasm. Cho‘kindi qatlamlarning yotish shakllari: a-gorizontal holatda (shurf devoridan) ko‘rinishi; b-burmalangan holatda (ochilmadagi relyef yonbag‘ridan) ko‘rinishi.

      Paleontologik usul tog‘ jinslarida saqlanib qolgan organik qoldiqlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Yerning rivojlanish tarixining har bir davrida ma’lum turdagi organizmlar yashagan, ularning qoldiqlari shu davr yotqiziqlaridagina saqlanib qolgan. Shunday ekan, toshqotgan organizmlarning yashagan davrini bilgan holda ularning qoldiqlari yordamida cho‘kindi jinslarning yoshini aniqlashimiz mumkin.

      Absolyut (mutlaq) yosh – tog‘ jinslarining qachon paydo bo‘lganini belgilaydi va million yillarda ifodalanadi. Bu yoshni aniqlashda, tog‘ jinslari tarkibida uchraydigan radioaktiv elementlarning (uran, kaliy, rubidiy va b.) parchalanishi uchun ketgan vaqtni aniqlash usulidan foydalaniladi. Yoshni hisoblash hozirgi vaqtdan boshlab, kamayib boruvchi tartibda olib boriladi, tog‘ jinslari va ularni tashkil qiluvchi hamda keyin paydo bo‘lgan minerallarning yoshi farqlanadi. Masalan, metamorfizm jarayonlari yoki yer po‘stining ayrim bloklarining ko‘tarilishi ta’sirida paydo bo‘lgan yangi turg‘un minerallarning yoshi. Ba’zi elementlarning yoshi million yillarda aniqlansa, boshqalariniki nisbatan qisqaroq bo‘ladi. Agar 1 g urandan bir yilda qancha miqdorda qo‘rg‘oshin paydo bo‘lishini bilsak, ma’lum bir mineral tarkibidagi uran va qo‘rg‘oshinlarning umumiy miqdorini aniqlash orqali mineralning absolyut yoshini belgilash mumkin bo‘ladi. Shunga ko‘ra, tarkibida ushbu minerallar bo‘lgan jinslarning yoshi ham aniqlanadi. ¹⁴C uglerodning parchalanish davri 5568 yilga tengligi aniqlangan, bundan foydalanib kaynozoy erasida paydo bo‘lgan yosh jinslarning yoshini aniqlash mumkin. Tog‘ jinslarining absolyut yoshiga qarab, Yer rivojlanish davrining geologik vaqti aniqlanadi.

      3.2. Geologik yilnoma haqida tushuncha va geologik yilnoma jadvali

      Yerning tuzilish va rivojlanish tarixini o‘rganish natijasida butun yer tarixini ma’lum bir davrlarga ajratish hamda absolyut va nisbiy yosh ma’lumotlariga ko‘ra geologik vaqt jadvali-geoxronologik jadval (3.1-3.2-jadval) tuzish mumkin bo‘ldi. Bu jadvalda geologik vaqt beshta eraga bo‘lingan bo‘lib, o‘z navbatida yer qobig‘ining hamma qatlamlari ham besh guruhga ajratiladi. Har bir era davrlarga, davrlar – zamon (epoxa) ga, eratema, sistema va yaruslarga bo‘linadi (3.1-jadval). Har bir vaqt bo‘laklari va unga mos keluvchi jins qatlamlariga nom va belgi berilgan. Geologik xaritalarda esa o‘zining rangiga egadir. Masalan, hozirgi davr – to‘rtlamchi davr deb ataladi, belgisi-Q; geologik xaritada kulrang – yashil rangda ko‘rsatiladi. Eng qadimgi davr – kembriydir.

      Stratigrafik shkala

      3.1-jadval

      Yerning geologik vaqt shkalasi

      3.2- jadval

      Davrlar – epoxaga (bo‘limga) bo‘linadi. Masalan, trias davri –T; pastki (T₁), o‘rta (T₂) va yuqori trias (T₃) epoxalariga bo‘linadi. Har bir epoxa-asrlarga (yaruslarga) bo‘linadi. Hozirgi to‘rtlamchi davr quyi, o‘rta va yuqori to‘rtlamchi epoxalariga bo‘linadi, ular rim raqamlari bilan ko‘rsatiladi – Q_I, Q_II, Q_III, Q_IV. To‘rtlamchi davr belgisining oldiga jinslarining paydo bo‘lish yo‘lini – genezisini ko‘rsatuvchi belgi qo‘yiladi. Masalan, aQ_III– allyuvial genezisi, VQ_III– eol genezisi, СКАЧАТЬ