Геология ва геоморфология. Ю. Иргашев

Чтение книги онлайн.

      Minerallarning zichligi ularning kimyoviy tarkibiga, ya’ni ion yoki atomlarning og‘irligiga bog‘liq bo‘lib, 0,6 dan 23 g/sm³ gacha bo‘lishi mumkin. Zichligi 2,9 g/sm³ dan kam bo‘lganlari yengil minerallar (oltingugurt, gips, talk, kvars, opal, kalsit va h.k.), bundan ortiq bo‘lganlari og‘ir minerallar (gematit, olmos, pirit, markazit topaz, granat va h.k.) hisoblanadi.

      Minerallarning kimyoviy tarkibi xilma-xil bo‘lib, ular har xil kimyoviy elementlardan va organik moddalardan tashkil topgandir. Ular kimyoviy tarkibi va kristall strukturasiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

      1) sof elementlar guruhi – oltin-Au, platina-Pt, sof kumush-Ag, olmos-S, grafit-S, oltingugurt-S;

      2) sulfidlar guruhi – galenit-PbS, pirit-FeS_2, xalkopirit-CuFeS_2, sfalerit–ZnS, molibdenit–MoS_{2 ,} kinovar-HgS va b.;

      3) galoid birikmalar guruhi – galit-NaCl, silvin-KCl, flyuorit–SaF₂;

      4) oksidlar va gidrooksidlar guruhi – kvars–SiO_2, opal–SiO₂⋅nH₂O, xromit–FeCr₂O_4, korund–Al₂O_3, magnetit–Fe₃O_4, gematit-Fe₂O₃;

      5) karbonatlar guruhi – kalsit–CaCO_3, dolomit–CaMg(CO₃)_2, sideritFeCO_3, magnezit-MgCO_3, limonit–Fe₂O₃⋅nH₂O, pirolyuzit–MnO₂;

      6) fosfatlar guruhi – apatit Cn₅(F,Cl)[PO₄]_3, fosfarit-Ca₅⋅F(PO₄);

      7) sulfatlar guruhi – angidrit-CaSO4, barit-BaSO_4, gipsCaSO₄⋅2H₂O, mirabilit-Na₂SO₄*10H₂O;

      8) volframatlar guruhi – volframit-(Fe,Mn)WO_4, sheelit-CaWO_4, serpentin-Mg₆(OH)₈*[Si₄O₁₆] , xlorit-(Fe,Mg)₅Al(OH₈)(AlSi₃O₁₀);

      9) silikatlar guruhi – olivin-(Mg,Fe)₂⋅[SiO₄], avgit–Ca(Mg⋅Fe,Al) [(Si,Al)₂⋅O₅], muskovit – K⋅Al₂(OH)⋅(AlSi₃O₁₀), biotit – K(Mg,Fe)₃⋅(OHYu,Fe)₂⋅[Al,Si₃⋅O₁₀], rogovaya obmanka – (Ca,Na)₂(Mg,Fe²⁺)₄⋅(OH)₂⋅[(Al,Si₄)O₁₁]_2, talk – Mg₃(OH)₈ [Si₄⋅O₁₀];.

      2.2. Tog‘ jinslari haqida umumiy tushuncha va ularning genetik tasnifi

      Yerning litosfera qobig‘i har xil tog‘ jinslaridan iborat. Tog‘ jinslari deb Yer po‘stida sodir bo‘ladigan geologik jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan bir yoki bir necha minerallar to‘plamidan iborat tabiiy birikmalarga aytiladi.

      Tog‘ jinslari bir mineraldan tarkib topgan bo‘lsa, monomineralli (gips, dolomit), bir necha mineraldan tarkib topgan bo‘lsa, polimineralli (masalan, granit-kvars, dala shpati, slyuda minerallaridan tashkil topgan) tog‘ jinslari deb ataladi. Tog‘ jinslari birlamchi va ikkilamchi minerallardan tashkil topgan bo‘lishi mumkin.

      Tog‘ jinslarining tuzilishini ularning strukturasi va teksturasi belgilaydi. Struktura deb jinslarning tashkil etuvchi minerall zarrachalar va agregatlarning ichki tuzilishi, shakli va o‘lchami, miqdoriy nisbati va bu zarralarning bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligiga aytiladi. Masalan, donador, chala kristallangan, shishasimon; zarralarning o‘lchamiga ko‘ra yirik, juda yirik va boshqa strukturalar. Tekstura deb tog‘ jinslarini tashkil etuvchi mineral zarracha va agregatlarning jinslarda fazoviy joylashishiga va jinslarning yaxlitlik darajasiga aytiladi: zich, massiv, qat-qat, yo‘l-yo‘l, g‘ovakli va h.k. teksturalar.

      Tog‘ jinslari hosil bo‘lish sharoitiga va tarkibiga qarab uchta asosiy genetik guruhga bo‘linadi: magmatik, cho‘kindi va metamorfik jinslar.

      2.3. Magmatik tog‘ jinslarining paydo bo‘lishi, turlari va relyef hosil bo‘lishdagi o‘rni

      Magmatik tog‘ jinslari erigan – suyuq magmani (ko‘pincha silikatli, shuningdek, sulfidli bo‘lishi ham mumkin) sovib, kristallanib qotishidan hosil bo‘ladi. Magma yer po‘stida yoki yuqori mantiyada paydo bo‘lib, katta bosim va temperaturaga ega bo‘ladi, gazsimon moddalar va suv bug‘lari ko‘p uchraydi. Magmaning tarkibi har xil bo‘lib, tadqiqotchilarning fikricha, o‘ta asosli, o‘rta (bazaltli) va nordon (granitli) turlari mavjud. Magmaning hosil bo‘lish sabablari hozirgacha munozarali. Magma suyuqligining hosil bo‘lishini, odatda yer qa’ridagi radiogen issiqlik bilan bog‘lashadi, ba’zi olimlar magma qiyin eruvchan va tez uchuvchan moddalardan tarkib topgan aralashmalardan iborat deb hisoblaydilar. Magma SiO_2, Al, Fe, Mn, Ca, Na, K, O_2, H, S, Cl, F, B va boshqa elementlardan tarkib topadi.

      Yer po‘stining yoriq va darzlari orqali magma yuqorida joylashgan qatlam orasiga kirib qotishi yoki yer yuzasiga otilib chiqishi mumkin. Magma yer yuzasiga otilib chiqmasa, u asta-sekin sovib, Yerning chuqur qismlarida qotadi. Bundan hosil bo‘lgan magma mahsulotlari intruziv jinslar deb ataladi (2.1-a-rasm). Magma yer yuzasiga otilib chiqib qotganda effuziv jinslar hosil bo‘ladi (2.1-b-rasm).

      2.1-rasm. Magmatik tog‘ jinslarining hosil bo‘lish sxemasi.

      Magmatik jinslarning tarkibini asosan SiO₂ tashkil etgani uchun, uning miqdoriga asoslanib, magmatik jinslar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

      – o‘ta nordon jinslar: SiO₂ miqdori 78 % dan ko‘p (pegmatit va h.k.);

      – nordon jinslar: SiO₂ miqdori 64-78 % (granit, granodiorit, liporit va h.k.).

      – o‘rta jinslar: SiO₂ miqdori 53-64 % (sienit, diorit, traxit va h.k.).

      – asos tarkibli jinslar: SiO₂ miqdori 44-53 % (gabbro, bazalt, diabaz va h.k.).

      – o‘ta asos tarkibli jinslar: SiO₂ miqdori 44 % kam (peridotit, piroksenit va h.k.).

      Intruziv va effuziv jinslar har xil sharoitda hosil bo‘lgani uchun, ular tuzilishi, xususiyati va tabiatda joylashish sharoitiga qarab birbiridan keskin farq qiladi.

      Intruziv jinslar. Magma yer qobig‘ining chuqur qismida, katta bosim va temperatura ostida asta-sekin sovib, kristallanib qotsa, uni tashkil etuvchi minerallar to‘liq kristallanadi va to‘liq kristallangan jinslar hosil bo‘ladi. Ular tabiatda batolit, shtok, lakkolit, lapolit kabi shakllarda yotadi (2.2-rasm). Ularga: granit, granodiorit, sienit, piroksenit, peridotit, diorit va boshqa tog‘ jinslari misol bo‘laoladi.

      Bu jinslar kristalli massiv jinslar bo‘lib, o‘ta mustahkam va nurashga chidamlidir. СКАЧАТЬ