Эссенциализм. Грег МакКеон

Чтение книги онлайн.

      Кейинроқ, марказ бўйлаб паст ажратувчили катта қутига ҳар бир ит жойланди. Қутининг бир томони электр шокини чиқаради; нариги томони эса йўқ. Сўнг қизиқ ҳодиса рўй берди. Олдинги тажриба давомида электр шокини ўчирган ва умуман шок қилинмаган итлар ажратувчи устундан электр шоки бўлмаган томонга сакраб ўтишни тез ўрганиб олди. Аммо тажрибанинг сўнгги қисмида кучсиз бўлган итлар бундай қилишмади. Бу итлар на мослашишди ва на кўникди. Улар шокка тушмаслик учун ҳеч нима қилишмади. Нега? Улар шокни қабул қилишдан бошқа танлови борлигини билмади. Уларда ўрганилган ночорлик бор эди.

      Инсонлар ҳам шундай қилиб ночорликка ўрганишлари ҳақида далиллар мавжуд. Мен эшитган мисолда, бир бола ёшлигидан математика билан шуғулланар экан. У ҳаракат қилаверибди-қилаверибди, аммо ҳеч яхши натижага эриша олмабди. Ва охир-оқибат у таслим бўлибди. У ҳеч нарса қила олмаслигига ишонибди.

      Мен ишлаган кўпчилик ташкилотларда ўрганилган ночорликни кузатдим. Қачон ишда инсонлар қилаётган ҳаракатлари аҳамиятга эга эмаслигига ишонишса, улар икки йўлдан бирини танлашади. Баъзан улар текшириб кўришади ва қилишдан тўхтайди, худди математикадан безиган боладек. Қолган жавоблар эса аниқ бўлади. Улар тескарисини қилишади ва гиперактив одамга айланади. Улар мавжуд ҳар бир имкониятни қабул қилишади. Ўзларини барча келишувларга отишади. Улар ҳар қандай қийинчиликни иштиёқ билан енгишади. Барча ишни бирданига қилишга ҳаракат қиладилар.

      Бундай ўзини тутиш бир қарашда албатта, ўрганилган ночорликка ўхшамайди. Шундай экан, булар кимнингдир аҳамияти ва қадр-қимматига ишонишнинг қаттиқ далиллари эмасми? Бу одамлар имкониятлар, топшириқлар ва қийинчиликларни қабул қилиши мумкинликлари ҳақида танловга эгаликларига ишонишмайди. Улар "барчасини қилишим керак"лигига ишонишади.

      Бу танловлар қийин эканини тан олувчи биринчи инсон мен бўлишим мумкин. Таъриф бўйича, булар ўз ичига нимагадир ёки баъзи нарсаларга "йўқ" дейишни олади ва бу йўқотишдек туюлади. Ишдан ташқарида танловлар янада қийинлашади. Биз дўкон ёки ресторанга ёки нимадир сотиш учун қаергадир кирганимизда ҳамма нарса бизнинг "йўқ" дейишимиз учун қийин қилиб лойиҳаланган. Қачон биз сиёсий реклама ёки мулоҳаза қилувчиларни тинглаганимизда мақсад – бизни бошқа томонга овоз бериш ҳақида ўйлашимизга қўймасликдир. Қачон қайнонамиз (меники ҳам албатта!) бизга қўнғироқ қилиб бирор нима қилишни сўраса, бизда ҳақиқатан ҳам танлов борлигини ҳис қилиш қийин бўлади. Агар биз ҳар куни ҳаётимизга шундай линзаларда қарасак, танлаш қобилиятини унутганимиз ажабланарли ҳол эмас.

      Танлаш ўз моҳияти билан эссенциалист бўлишдир. Эссенциалист бўлиш учун кучайтирилган танлаш қобилияти талаб қилинади. Биз буни бошқа бир нарса, инсон ёки кучдан алоҳида ва фарқли енгилмас куч деб билишимиз керак.

      Уилям Жамес бир гал шундай деб ёзганди: "Иродамнинг биринчи ҳаракати бу – ирода эркинлигига ишониш". Шунинг учун сизнинг ўрганишингиз СКАЧАТЬ