PEDAGOGIKA. J. Hasanboyev

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ o‘sib borib, uning tuzilishida o‘zgarishlar ro‘y beradi. Ularda o‘pka rivojlangan, lekin nafas yo‘li hamda diafrag‘la bo‘sh rivojlangan bo‘ladi, shu tufayli kichik yoshdagi o‘quvchilar ko‘p vaqt harakatsiz qolsalar organizmning kislorod bilan ta’minlanishi yo‘lonlashadi.

      Kichik yoshdagi o‘quvchilarning yuragi, qon aylanish tizimi va nafas olish organlari o‘sishda davom etadi. Ularning yuragi kattalarnikiga nisbatan ikki marta ko‘p qon ishlab chiqaradi. Shu bois ularning yurak urishi tez bo‘lib, har daqiqa 90–92 martaga yetadi. Qonning tarkibida oq qon tanachalari ko‘p bo‘ladi. Jismoniy o‘sishning bu kabi xususiyatlari kichik yoshdagi o‘quvchilarga nisbatan o‘qituvchilar tomonidan ehtiyotkorona yondashuvni talab qiladi. Ularni asabiy- lashishdan saqlash lozim. Bu yoshdagi o‘quvchilar ko‘proq harakat qilishi, ochiq havoda bo‘lishi, yetarli darajada dam olishi, uxlashi ta’lab etiladi. Atrofdagilar buning uchun g‘amxo‘rlik qilishlari lozim. Ularning stol atrofida, partada to‘g‘ri o‘tirishiga, o‘rnida tekis (o‘rin

      yumshoq bo‘lmagani ma’qul) yotishiga, qomatlarini tik tutib yurishiga e’tiborli bo‘lish kerak. O‘yin vaqtida, qaltis harakat qilishdan ularni saqlash zarur.

      Kichik maktab o‘quvchilarida ixtiyoriy diqqat, xotira va idrok, tafakkur, ixtiyoriy idrok qilish, nutq, his-tuyg‘u, iroda kabi ruhiy jarayonlar rivojlanadi. Shu bois ular bilim olishga va o‘rganishga intiluvchan bo‘ladi. Atrofda ro‘y berayotgan voqea-hodisalarning barchasi ularni qiziqtiradi. O‘qituvchi ularning qiziqishlarini qondirishga harakat qilishi va shu asosda qiziqishlarini rivojlantirib borishi kerak.

      Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar uchun eng ideal shaxs – o‘qituvchi bo‘lib, bolalar uning talablarini dildan bajarishga urinadi. Ular orasida o‘qituvchining obro‘si o‘z ota-onasidan ham baland bo‘ladi.

      Kichik maktab yoshi o‘quvchilarining fikrlashi obrazli bo‘ladi. Shu bois, ularga kinoya, kesatik hamda qochiriqli gaplarni gapirish samara bermaydi. O‘qitish ko‘rgazmali qurollar, vositalar yordamida tashkil etilishi kerak. Materialni tushuntirishda uning obrazli, ifodali bo‘lishiga erishish lozim. Ularning kayfiyatiga o‘qishdagi yutuqlari, olgan baholari, shuningdek, amalga oshirgan ijobiy ishlari ta’sir qiladi. Shu bois o‘qituvchi tomonidan unga berilayotgan e’tibor alohida qiymatga ega. Bolaning har bir harakati o‘qituvchining e’tiroziga sababchi bo‘lsa, unda o‘qish istagi yo‘qoladi, maktab ta’limidan ko‘ngli soviydi. O‘qituvchidan qo‘rqqanidan yolg‘on gapira boshlaydi. Bu hol doimiy takrorlanaversa, qo‘rqoqlik va yolg‘onchilik uning asosiy xislati bo‘lib qoladi. O‘qituvchi tanbehi oqilona bo‘lib, bola sha’nini yerga urmasligi, shaxsini kamsitmasligi kerak.

      O‘smirlik davri. Kichik maktab yoshidan o‘tgach, o‘smirlik davri boshlanadi. Bunda bola shaxsi rivoj lanishining murakkab davri boshlanib, bu «o‘tish davri» deb ataladi. O‘tish davri bolalikdan balog‘at davriga o‘tishni ifodalaydi. O‘smirlik yoshining murakkabligi uning anatomik-fiziologik va psixologik xususiyatida ro‘y berayotgan kuchli o‘zgarishlar bilan bog‘liq.

      O‘smirlik yoshida jismoniy jihatdan sekin o‘sish davri tugaydi. Jismoniy o‘sish tezlashadi. O‘smirlar 31 yil ichida 20–25 sm o‘sadilar (qizlarning o‘sishi 18–25, o‘g‘il bolalar 25–30 sm ni tashkil etadi). Bo‘yiga o‘sish, ilik suyaklarining uzayishi va umurtqa suyagining kattalashishi hisobiga ro‘y beradi, ammo ilik suyaklarining oxirgi qismlarida ham tog‘aylik holati ustun bo‘lib turadi. Shu sababli, ularga jismoniy topshiriqlar berishda bu holat inobatga olinishi kerak. Ushbu holat tufayli o‘smirning qaddi-basti beso‘naqay bo‘lib ko‘rinadi. O‘z navbatida suyakning tez o‘sishi, muskullar rivojining ortda qolishi sababli, o‘smir baland, oyoq-qo‘li uzun, ozg‘inday ko‘rinadi. Bu esa uning yurishiga, gavdasini tutishiga ta’sir etadi.

      O‘smirning ko‘krak qafasi ham bo‘yiga nisbatan sekin o‘sadi. Shu sababli ko‘pchilik o‘smirlarning ko‘krak qafasi tor bo‘ladi. Bu holat organizmning kislorod bilan to‘yinishiga to‘sqinlik qiladi. Ta’lim-tarbiya jarayonida mazkur holatni inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Qon aylanishida ham katta o‘zgarishlar yuz berib, yurak hajmi ortadi, ammo qon tomirlarining rivoji bir oz ortda qoladi. O‘smirlik yoshida jinsiy yetilish davri boshlanadi. Ularda ayollik va erkaklikning tashqi belgilari (ovozning do‘rillashi, mo‘ylovining sabza urishi, ko‘krak qafasi va ko‘krak bezlarining, o‘g‘il va qiz bolaning nafas olishidagi tafovut) paydo bo‘la boshlaydi. O‘zgarishlar ta’sirida ro‘y bergan erotik sezgilar ularni tashvishga soladi. Bularning barchasi ichki va tashqi tafovutlarni kuchaytiradi. Organizmdagi o‘zgarishlar o‘smirning atrofdagilar bilan munosabati mazmuniga ta’sir etadi. O‘smir tabiati tundlasha boradi, kayfiyati tez o‘zgaradi. Uyda, oila a’zolari davrasidagina o‘zini erkin sezadi. Shu bois, ko‘proq ular bilan bo‘lishni istaydi.

      O‘smirning faoliyatida o‘qish muhim o‘rin tutadi. O‘qish ishga aylanib qolgani uchun talablarning ortib borayotganligiga o‘smir befarq munosabatda bo‘ladi. Fanlarni o‘zlashtirishda qisman «pastlashish» holati kuzatiladi. Ammo mustaqil topshiriqlarni bajarishda faol bo‘ladi. O‘smir intizomida salbiy holatlar ko‘rina boshlaydi, bu hol uning mustaqil bo‘lishga intilishi asosida yuzaga keladi. Agar o‘qituvchi o‘quvchi xususiyatini yaxshi bilmasa, qo‘yilayotgan talablarda birlik, yaqinlik bo‘lmasa hamda ular asoslab berilmasa, o‘smir xulqida kattalarga bo‘ysinmaslik kabi salbiy xususiyatlar qaror topadi va uning xatti-harakatida bu xususiyatlar ko‘rinadi.

      O‘smir o‘quvchining e’tiborini o‘qishdan tashqari ishlarni ham o‘ziga jalb qiladi. O‘smirda muayyan yo‘nalishga ega harakatli o‘yinlar qiziqish uyg‘otadi. Bu xildagi ishlarda u o‘zining shaxsiy sifatlarini namoyish qilish imkoniga ega bo‘ladi.

      Jamoat ishlariga o‘smirlarni jalb etish, ularda ijtimoiy faollik. tashabbuskorlik kabi tazilatlarni shakllantiradi. O‘smir uchun tengdoshlarining e’tibori. jamoaning fikri ota-ona va o‘qituvchi fikridan ham ko‘proq ta’sir qiladi. Shuning uchun u tengdoshlari o‘rasida obro‘ orttirishga, liderlikka intiladi. Agar o‘zini o‘qish va jamoa ishlarida ko‘rsata olmasa, yo‘lon xulqli o‘quvchi bo‘lib tanilishi mumkin. Bu esa aksariyat hollarda o‘smirni «kriminogen» mikromuhitga tomon yetaklab boradi. Bu kabi holatlarni oldini olishda, eng to‘g‘ri yo‘l har bir o‘smir uchun o‘z kuchi va imkoniyatlariga loyiq jamoa topshirig‘ining berilishidir. Shundagina o‘smir jamoa uchun kerakli ekanligini anglaydi.

      O‘smirda his-tuyg‘ularni idora qilish layoqati endi-endi shakilana boradi. Bu uning xulqida namoyon bo‘ladi. O‘zining har narsaga jahli chiqishi, qo‘pollik holatlari tez-tez yuz beradi. O‘smirlarning bu xususiyati ko‘proq bahs-munozara jarayonida ko‘zga tashlanadi. Garchi, o‘z fikri asosli bo‘lmasa-da, uni ma’qullashga urinadi.

      13-14 yoshlarda o‘smirlarda burch hissi, mas’uliyat tuyg‘usi o‘sadi. birmuncha vazminlik paydo bo‘la boshlaydi. Bu davrda o‘smirda maqsadga intilish, o‘zi uchun ideal tanlash boshlanadi. O‘smirlarda axloqiy e’tiqod shakllanib, o‘ziga xos qarashlar tarkib topa boradi.

      Demak, o‘smir bilan munosabatda sabr-toqat, vazminlik zarur. Unga mustaqillik berish. buyruq emas. aksincha, maslahat berish bu yoshdagi o‘quvchilarni to‘g‘ri tarbiyalashning garovidir.

      O‘spirinlik davri. O‘spirinlik davri jismoniy o‘sishning tinch davri sanaladi. Shu boisdan, o‘smitiardan farqli ravishda o‘spirinlar faoliyatida romantik his-tuyg‘ulardan ko‘ra ko‘proq realizm muhim o‘rin tutadi.

      O‘spirinning tana tuzilishidagi organlarning (qo‘l, oyoq, ko‘krak qafasi, yelka) bir-biriga muvofiqsizligi o‘spirinlik davriga kelib, asta-sekin yo‘qola boradi. ularning qomatlari shakllanadi. Tana massasi bilan yurakning hajmi o‘rtasidagi munosabatda uyg‘unlik, orqa umurtqa suyaklari bilan tananing tuzilishida muvofiqlik vujudga keladi. Muskullarning kuchi va ish qobiliyati ortadi. Ichki sekretsiya bezlarining faoliyati muvozanatlashadi. Jinsiy yeti 1 ish, asosan, СКАЧАТЬ