Mustafa Kamal Atatürk. Aleksandre Jevaxoff

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ deyək ki, Almaniyadan qayıdıb müalicəyə getdiyi günədək İstanbulda qaldığı dörd aylıq müddətdə Mustafa Kamal aktiv fəaliyyətdən tam uzaqlaşmışdı. Həmin müddətdə o yalnız «Yeni icmal» adlanan qəzetin gənc jurnalisti Rövşən Əşrəfə verdiyi müsahibə ilə kifayətlənmişdi. Həmin müsahibə böyük maraqla qarşılanmış və 37 yaşlı paşanın şöhrətini daha da artırmışdı. Müsahibənin bir yerində Çanaqqala savaşı zamanı yaralanmasından bəhs edən Mustafa Kamal demişdi: «Yanımdakı zabitlərdən biri mundirimdəki güllə izini görüb soruşmuşdu: «Əfəndim, yoxsa yaralanmısınız?» Mən ani olaraq düşündüm ki, bu xəbər yayılsa, əsgərlərin ruhi vəziyyətinə mənfi təsir edə bilər. Odur ki dərhal əlimlə həmin zabitin ağzını bağlayıb dilləndim: «Sus! Sinəmə sadəcə mərmi qəlpəsi dəyib, o da düz cibimdəki saata tuş gəlib. Həyəcanlanmağa və səs-küy salmağa ehtiyac yoxdur!» Məhz bu kimi məqamlara görə Mustafa Kamal istər müsahibəni götürən jurnalistdə, istərsə də onu oxuyan hər kəsdə dərin təəssürat yaratmağa nail olmuşdu. Yəqin, buna görədir ki, sonralar – qurtuluş hərəkatı başlayanda Anadoluda Mustafa Kamala ilk qoşulanlardan biri də məhz Rövşən olacaqdı. Elə gənc jurnalist də qəhrəmanımızın xoşuna gəlmişdi. Müsahibədən sonra ona bir fotosunu bağışlamışdı. Fotonun arxasına isə bu sözləri yazmışdı: «Mən sizə yeni nəslin layiqli nümayəndəsi kimi baxıram. Sizdən vətən naminə daha əhəmiyyətli və yeni xidmətlər gözləyirəm!»

      Karlsbadda keçən günlər

      Mustafa Kamal Karlsbada gəlib çıxanda Birinci Dünya müharibəsinin almanlar və osmanlılar üçün məğlubiyyətlə başa çatacağına heç bir şübhə qalmamışdı. Birləşmiş ordunun əsas qruplarından olan «İldırım» ingilislərin təzyiqi altında geri çəkilməkdə davam edirdi. Üstəlik, Yunanıstanın da açıq şəkildə Antantaya dəstək verməyə başlaması vəziyyəti qəlizləşdirirdi. Belə davam etsə, hətta İstanbul da əldən çıxa bilərdi.

      Bu gərgin situasiyada Osmanlı dövləti Almaniya ilə konfliktə səbəb ola biləcək riskli bir addım atdı. 1918-ci il iyunun əvvəllərində Ənvər paşa şərq istiqamətinə – Qafqaza doğru ordu yolladı. 1917-ci ildə baş verən Oktyabr inqilabının24 ardından rus imperiyası dağılmış və yerində bolşevik hakimiyyəti qurulmuşdu. Eyni zamanda Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistanda müstəqil respublikalar meydana çıxmışdı. Yeni respublikaların Rusiyadakı bolşevik hakimiyyətinə münasibəti birmənalı olmadığından Ənvər paşa əmin idi ki, Osmanlı dövləti itirdiyi torpaqların müəyyən hissəsini türk əsilli xalqların üstünlük təşkil etdiyi Qafqazı ələ keçirməklə kompensasiya eləməyi bacaracaq. Bu isə nəticə etibarilə Osmanlı dövlətinin Şərqdə yenidən güclənməyə başlamasının əsasını qoymalı idi.

      Ənvər paşanın Qafqaz istiqamətində hərəkətə keçməsindən bir qədər əvvəl, 1918-ci il martın 17-də Rusiyada yenicə hakimiyyətə gələn bolşeviklərlə İttifaq Dövlətləri (və ya Dördlər ittifaqı – Almaniya İmperiyası, Avstriya-Macarıstan İmperiyası, Osmanlı dövləti və Bolqarıstan krallığı) arasında sülh imzalanmışdı. Brest-Litovsk25 sazişi adlanan həmin sənədə əsasən bolşeviklər hələ 1878-ci ildə baş verən rus – türk müharibəsi zamanı Osmanlı dövlətinin əlindən çıxan Qars, Ərdəhan və Batumu tərk etməyə razılaşdılar. Həmin ərazilərin sonrakı müqəddəratı isə yerli əhalinin öz seçiminə buraxıldı. Beləliklə, təşkil olunan referendum nəticəsində yerli əhalinin mütləq əksəriyyəti – 87.048 səsvermə iştirakçısından 85.124-ü Osmanlı dövləti ilə birləşməni dəstəklədi. Ənvər paşa məhz bundan həvəsləndi və Qafqaza doğru yola çıxdı. Azərbaycan böyük qardaş gözü ilə baxdığı Osmanlı ordusunun26 gəlişini sevinclə qarşıladı. Ermənistan isə müqavimət arzusunda olsa da, buna gücü yox idi. Yalnız Gürcüstan Osmanlı ordusunun gəlişi ilə barışmaq istəmədi və kömək üçün Almaniyaya müraciət etdi. 1918-ci ilin iyun ayında tərəflər arasında müqavilə bağlandı və Gürcüstana üç min nəfərlik alman qoşunu göndərildi.

      Bütün bu hadisələrin baş verdiyi bir vaxtda Mustafa Kamal, əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, Karlsbadda idi. Qəhrəmanımızla tanışlıqdan sonra buradakı həkimlərdən biri ona heyranlığını gizlədə bilməmişdi: «Siz gənc yaşda general olmusunuz. Ölkənizdə sizin kimi cavan olan başqa generallar da varmı?» Mustafa Kamal bu suala belə cavab vermişdi: «Doktor, ordumuzda yaşlı generalların sayı daha çoxdur. Lakin əgər biz gənc yaşda generallığa yüksəlmişiksə, deməli, fövqəladə vəziyyətlərdə Vətənimizin bizə ehtiyacı olub».

      Yeri gəlmişkən, həmin günlərdə Mustafa Kamalın Karlsbadda nahar etdiyi restoranda maraqlı hadisə baş vermişdi. Restoranın baş ofisiantı onu polkovnik hesab etdiyinə görə töhmət almış, üstəlik, qəhrəmanımızın əyləşdiyi masa ancaq onun üçün ayrılmışdı. Masanın üzərindəki kiçik lövhənin üstünə isə «Ordu generalı Mustafa Kamal paşa» sözləri yazılmışdı.

      Qəhrəmanımız Karlsbadda qaldığı müddətdə Osmanlı ordusu barədə kitab hazırlayan bir qadınla görüşmüşdü. Əslən türk olan həmin qadınla görüşdə müharibə xatirələrini dilə gətirən Mustafa Kamal əlavə etmişdi: «Bir sərkərdənin mətinliyi daha çox onun öz hərəkətlərinə nə dərəcədə məsuliyyətlə yanaşması ilə ölçülür». Bununla Mustafa Kamal eyni zamanda Osmanlıdakı mövcud hərbi şəraitin mürəkkəbliyinə işarə vururdu. O hesab edirdi ki, ordunu idarə edənlər öz işlərinə kifayət qədər məsuliyyətlə yanaşmır. Bu isə imperiyanı təhlükəli sonluqla üz-üzə qoyur.

      Qeyd etmək yerinə düşər ki, Mustafa Kamal Karlsbadda müayinə və müalcə ilə məşğul olmaqla bərabər, kübar məclislərinə qatılır, tez-tez gəzintiyə çıxır, əyləncələrdə iştirak edir, eyni zamanda almancanı və fransızcanı daha mükəmməl öyrənməyə çalışırdı. Hətta bunun üçün müəllim də tutmuşdu. Bununla belə, qəhrəmanımız daxilən heç cür rahat ola bilmirdi. Onun ağlı Osmanlı daxilində getdikcə ağırlaşan hərbi-siyasi vəziyyətdə qalmışdı.

      Onu da deyək ki, Mustafa Kamal gündəliklərinin müəyyən qismini fransızca yazıb. Bu onun həmin dili kifayət qədər mükəmməl mənimsədiyini göstərir. Mustafa Kamalın Karlsbadda yalnız fransız müəlliflərinin romanlarını oxuması da maraqlı məqamdır. Bu sırada Andre Bomyenin «Qiyam», Onere de Balzakın «Şaqren dərisi», Baron Batsın «Edam kürsüsünə doğru» kimi əsərləri var idi.

      Ümumiyyətlə, Mustafa Kamal qiraət vurğunu idi. Yalnız Karlsbadda deyil, hətta savaş zamanı, hərbi əməliyyatların ən çətin vaxtlarında belə bu ehtirasından əl çəkmirdi. 1916-cı ildə Şərqi Anadoluda ruslara qarşı vuruşarkən vaxt tapıb Alfons Dodenin «Safo» romanını, Namiq Kamalın «Osmanlı tarixi», «Siyasi və ədəbi məqalələr» kitablarını, Tofiq Fikrətin şeirlərini oxumuşdu…

      Mustafa Kamalın iddiaları

      1918-ci il iyulun 3-də 74 yaşlı sultan Mehmed Rəşadın ölüm xəbəri yayıldı. Xəbəri eşidən Mustafa Kamal İstanbulda olmadığına təəssüfləndi. «Sultanın dəyişməsi – ölkə və millət üçün çox vacib СКАЧАТЬ