Retoryka. Отсутствует

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ (Quintilianus 1907 [10,1,14]). Jako mówca nie był Cezar klasycznym attycystą. Stosował z umiarem rozmaite figury retoryczne, dzięki czemu przemówienia jego były szczególnie jasne (Aleksandrowicz 1996: 83). Ponadto był autorem znaczącej dla retoryki rozprawy językoznawczej De analogia, w której opowiadał się za potocznym sposobem przemawiania (Kumaniecki 1977: 126–127).

      Pierwszeństwo zarówno wśród mówców, jak i twórców rzymskiej teorii retorycznej, przypisuje się Cyceronowi. Marek Tuliusz Cyceron (106–43 p.n.e.), mówca, filozof i polityk rzymski, w ówczesnym czasie nie miał równego sobie w zakresie rozwoju myśli retorycznej, nawet wśród Greków (Kumaniecki 1969: 416). Kwintylian cenił Cycerona bardziej niż Demostenesa (Quintilianus 1907: [10,1,105]). Przygotowanie oratorskie Cyceron zdobywał u najlepszych nauczycieli greckich. W swej karierze politycznej, przesyconej duchem oratorstwa, przeszedł przez różne kierunki sztuki przemawiania: od stylu azjańskiego, wzniosłego, pełnego metafor, ozdób retorycznych i długich okresów, poprzez styl średni, bardziej umiarkowany, ozdobny, ale mniej patetyczny, aż do prostego i pozbawionego ozdób stylu attyckiego. W dziele Orator, poświęconym attycyzującemu Markowi Brutusowi, stawiając za wzór Demostenesa, przedstawia obraz idealnego mówcy, który potrafi posługiwać się wszystkimi trzema stylami, a nie tylko stylem skromnym. Toteż sam starał się w sposób mistrzowski stosować styl wzniosły, średni i skromny. Mowy Cycerona nacechowane są erudycją, polotem i dowcipem oraz obfitują w środki stylistyczne, które dobrane w sposób staranny, decydują o harmonii całego tekstu. Z całej spuścizny oratorskiej, obejmującej mowy polityczne i sądowe, zachowało się 58 mów w całości lub większych częściach oraz 20 fragmentów. Wygłoszone przemówienia Cyceron publikował, dzięki czemu spuścizna oratorska Cycerona zachowała się w tak poważnych rozmiarach. Rozpowszechniał również mowy, których nigdy nie wygłosił, a które opracował jedynie pisemnie. Cyceron jest też autorem wielu pism retorycznych dotyczących teorii wymowy: doboru materiału, stylu i języka oraz sposobu wygłoszenia, w których poglądy Greków wzbogaca własnym doświadczeniem z praktyki prawniczej i sądowniczej. Za najdoskonalsze spośród pism retorycznych uchodzi dzieło ujęte w formę dialogu De oratore. Rozmowa, w której biorą udział wybitni nobilowie rzymscy, m.in. nauczyciele Cycerona, L. Krassus i M. Antoniusz, toczy się na wzór Platońskiego Fajdrosa i dotyczy sporu o charakter wychowania: czy ma ono dawać prymat retoryce, czy filozofii. Zdaniem Cycerona doskonały mówca, oprócz opanowania zasad retorycznych i zaznajomienia się ze sprawami państwowymi i sądowymi, powinien posiąść gruntowne wykształcenie filozoficzne. Do pism retorycznych Cycerona, przedstawiających historię wymowy rzymskiej oraz rady poprawnego przemawiania, należą: Brutus, O najlepszym rodzaju mówcy (De optimo genere oratorum), Kategorie retoryczne (Libri rhetorici), Topica.

      Do końca XVI wieku przypisywano Cyceronowi autorstwo pierwszego zachowanego podręcznika retoryki: Rhetorica ad Herennium (Retoryka do Herenniusza), napisanego po łacinie między 86 a 82 r. p.n.e. na zamówienie adresata, niejakiego Herenniusza. Większość badaczy uważa, iż źródłem podręcznika są notatki szkolne sporządzone przez nieznanego autora z wykładów wygłoszonych przez rzymskiego nauczyciela retoryki, prawdopodobnie Plocjusza Gallusa. Inni natomiast uczeni twierdzą, że podręcznik ten wprawdzie stanowi kompilację, ale kompilację krytyczną i samodzielną. Rhetorica ad Herennium jest przykładem podręcznika, którego nadrzędnym celem miało być docere. Autor w sposób zwięzły i przejrzysty, a zarazem całościowy ujmuje ówczesny system retoryczny. Przedstawia teorię retoryczną w taki sposób, by jej zapamiętanie i zastosowanie okazało się niezwykle łatwe (Brud 2001). Dlatego też ludzie średniowiecza, renesansu i baroku chętnie sięgali po ten zwięzły wykład totius artis. Autor tego wykładu nie łączy jednak retoryki z etosem mówcy. Przejawiając rzymskie zamiłowanie do praktyczności i utylitaryzmu, w sposób praktyczny traktuje sferę słowa. Uważa bowiem, że najważniejsza jest praktyka. Autor Ad Herennium zainteresowany jest jedynie pożytkiem płynącym z posługiwania się mową (commoditas orationis) oraz środkami potrzebnymi do przemawiania (copia dicendi). Zupełnie odmienny stosunek do wymowy reprezentował Cyceron. Traktował retorykę jako nauczycielkę mówienia odpowiedzialną za słowo, która towarzyszyła w kierowaniu sprawami politycznymi. Chociaż oratorstwo na przełomie Republiki i Pryncypatu nie było środkiem przesądzającym o karierach politycznych rzymskiej elity władzy, jednak, podobnie jak w okresach wcześniejszych, odgrywało ważną rolę w kreowaniu politycznych programów i pozyskiwaniu stronników (Aleksandrowicz 1996: 102).

      Dominacja sztuki wymowy w życiu publicznym nie trwała jednak długo. Wprowadzenie Pryncypatu zmieniło radykalnie postać rzeczy. Wymieniano różne przyczyny upadku znaczenia retoryki rzymskiej okresu Cesarstwa. Jedną z najważniejszych było postępujące zepsucie w sferze moralnej i obyczajowej (Norden 1918: 245). Oratorstwo polityczne w czasach Pryncypatu Augusta i jego następców musiało zamilknąć. Jak zauważył E.R. Curtius: „Załamanie się ustroju Republiki oraz wszystkie tego skutki dotknęły wymowę rzymską w sposób podobny do tego, w jaki dominacja macedońska (a później rzymska) oddziałała na wymowę Grecji” (Curtius 1997: 72).

      Retoryka znalazła schronienie w szkole i tam, w szkolnych ćwiczeniach (declamationes), przedłużyła swe istnienie. Szkolne declamationes doprowadziły do upowszechnienia zwyczaju recytacji. Recytowano mowy w wąskich kołach znawców albo nawet dla jednej osoby, najczęściej patrona. Mowy te przygotowywano w sposób staranny. Pliniusz Młodszy (62–113 n.e.), który uchodził za znakomitego mówcę, w jednym ze swych listów opisuje sposób przygotowania takiej deklamacji. W liście do Cecyliusza Celera mówi o celu recytowania: „Każdy ma własny powód recytowania, ja – jak to już często mówiłem – aby mnie poprawiano, jeśli coś umknęło mojej uwadze, a pewnie zawsze coś się znajdzie” (Pliniusz 1965 [7,17]). Pliniusz, będąc perfekcjonistą, najpierw sam badał tekst, następnie czytał go dwu lub trzem osobom, potem z kolei kazał innym nanieść poprawki, i wreszcie po naniesieniu poprawek, czytał go przed większym gronem osób. Za najlepszego korektora uważał strach przed publicznością. Porównywał go nawet ze stylem. Trzeba jednak zaznaczyć, że w czasach Pliniusza Młodszego mówiono nawet o istnej pladze deklamatorów, którzy nie byli w stanie zgromadzić odpowiedniej ilości słuchaczy, chcących ich wysłuchać.

      Deklamacje poruszały różnorodną tematykę. Fronton (100–166 r. n.e.), wychowawca dwóch przyszłych cesarzy, Marka Aureliusza i Lucjusza Werrusa, jest autorem traktatów retorycznych O wymowie (De  eloquentia) i O mowach (De orationibus), w których usiłuje przekonać o wyższości wymowy nad filozofią. Napisał również w formie listów żartobliwe ćwiczenia retoryczne Pochwała dymu i kurzu (Laudes fumi et pulveris) oraz Pochwała niedbalstwa (Laudes neglegentiae). Jakkolwiek Pochwała dymu i kurzu oraz Pochwała niedbalstwa to poniekąd sztandarowe dla epoki upadku retoryki tematy deklamacji, Fronton – nazywany przez średniowiecznych autorów orator insignis (Testimonia et fragmenta 1988: 143) – miał poczucie umiaru w retoryce, a także nie lekceważył kwestii moralnych w oratorstwie.

      Innym schronieniem dla retoryki rzymskiej w okresie Cesarstwa była poezja. Stało się to za sprawą Owidiusza (43 r. p.n.e.–18 r. n.e.), któremu nie wystarczył fakt, iż uważano jego poezję za dowcipną i czarującą. Aby sięgnąć doskonałości, w sposób umiejętny tak zabarwił swe dzieła środkami retorycznymi, by uczynić z nich iście zakazany owoc, któremu nie sposób było się oprzeć. Owidiusz określił stosunek swojej poezji do retoryki w liście do nauczyciela retoryki Salanusa. Dzięki retoryce poeci augustowscy umiejętnie formułowali swe myśli w lapidarnych wyrażeniach (Curtius 1997: 72).

      W ostatnich latach pierwszego stulecia Cesarstwa, około 95 roku, Kwintylian (ur. ok. 35 r. n.e.), opierając się na swym wieloletnim СКАЧАТЬ