Nic bez Boga nic wbrew Tradycji. Jacek Bartyzel
Чтение книги онлайн.

Читать онлайн книгу Nic bez Boga nic wbrew Tradycji - Jacek Bartyzel страница 11

Название: Nic bez Boga nic wbrew Tradycji

Автор: Jacek Bartyzel

Издательство: OSDW Azymut

Жанр: История

Серия:

isbn: 978-83-65806-71-0

isbn:

СКАЧАТЬ href="#n160" type="note">160.

      CZĘŚĆ I.

      Próba syntezy

      Karlizm jako paladyn Tradycji

      Wybawienie Hiszpanii jest w Bogu i w partii karlistowskiej161.

Vicente Manterola

      Pierwszą i najważniejszą determinacją ideową karlizmu jest tradycjonalizm. Karlizm jest tradycjonalizmem pełnym i konsekwentnym, bezkompromisowym i bezgranicznym, tradycjonalizmem a ultranza. Tradycjonalizmem, a nie konserwatyzmem: utożsamianie tych pojęć i ich desygnatów, względnie traktowanie tradycjonalizmu jako składnika konserwatyzmu – poza Hiszpanią nagminne, a po części usprawiedliwione162 – w tym wypadku byłoby najgrubszym błędem. Tradicionalismo i conservadurismo w Hiszpanii to dwa obce sobie światy ideowe i dwie wrogie sobie „partie”163, dwie odrębne galaktyki, pomiędzy którymi pojedyncze lub nawet grupowe „neutrony” mogą wprawdzie czasami przeskakiwać z jednej na drugą, ale które stale krążą po różnych orbitach. Żeby to zrozumieć, trzeba najpierw zastanowić się nad tym, czym w Hiszpanii jest konserwatyzm, kim w tym kraju byli i są ludzie nazywani konserwatystami?

      Konserwatyści: od liberalizmu do autorytaryzmu (i z powrotem)

      Konserwatyści w Hiszpanii pojawiają się wraz z przejściem (transición) w 1834 roku od monarchii absolutnej do monarchii konstytucyjnej, wraz z oktrojowaniem przez regentkę Marię Krystynę karty (na wzór francuskiej La Charte constitutionnelle Ludwika XVIII z 1814 roku, z modyfikacjami „króla Francuzów” Ludwika Filipa po rewolucji lipcowej 1830 roku) pn. Statut Królewski (Estatuto Real), inaczej mówiąc: od Starego Porządku (Antiguo Régimen) do Nowego Porządku (Nuevo Régimen). Konserwatyści są integralną częścią, wręcz podporą, tego drugiego, stanowiąc prawe skrzydło obozu liberalnego164, od samego początku165, to jest od ukonstytuowania się Kortezów w Kadyksie (1810–1813), dążącego do zmiany ustroju, a nawet czegoś więcej, bo głębokiej transformacji duchowej i społecznej Hiszpanii, lecz już co najmniej od tzw. Trzylecia Liberalnego (Trienio Liberal) 1820–1823, podzielonego wewnętrznie na względnie umiarkowanych doceañistas166, czyli zwolenników konstytucji z Kadyksu uchwalonej w 1812 roku (która nigdy nie weszła w życie), oraz veinteañistas167, zwanych też exaltados, pragnących zmian jeszcze bardziej radykalnych. Pierwsza partia konserwatywna w Hiszpanii to właśnie kontynuatorzy doceañistas, których oficjalną nazwą była Partia Umiarkowana (Partido Moderado)168, a potocznym określeniem – moderados („umiarkowani”). To samookreślenie jest całkowicie trafne. Moderados to rzeczywiście umiarkowani liberałowie, których w zupełności satysfakcjonują przemiany ustrojowo–polityczne i społeczne, dokonane w 1834 roku, i pragną oni ustabilizowania tego Nowego Porządku. Są więc konserwatystami (zachowawcami) osiągniętego status quo. Jako gorliwi czytelnicy i receptorzy pism angielskich wigów tyleż, co torysów, oraz francuskich „doktrynerów” konstytucjonalizmu169, a zwłaszcza teoretyka „władzy pośredniczącej” (poder moderado) w monarchii konstytucyjnej Benjamina Constanta, wyznają oni i wcielają w życie, będąc u władzy, idee par excellence „liberalno–konserwatywne”170: monarchia konstytucyjna z władzą królewską jeszcze realną, ale już ograniczoną normami ustawy zasadniczej171; dwuizbowy parlament z izbą niższą (Kongres), wyłanianą na podstawie (bardzo wyśrubowanego) cenzusu majątkowego lub wykształcenia, oraz z Senatem złożonym w większości z nominatów królewskich; unifikacja prawa i centralizacja administracyjna; ograniczenie wpływu Kościoła na życie publiczne i sekularyzacja uniwersytetów; likwidacja wszelkich pozostałości ustroju feudalnego w gospodarce i przeprowadzenie wolnorynkowych172 (librecambismo) reform kapitalistycznych, na czele z wprowadzeniem wolnego obrotu ziemią oraz zniesieniem reglamentacji cechowej, skutkujących także wytworzeniem „nowej burżuazji” (nueva burguesía), stającej się siłą rzeczy podporą Nuevo Régimen, najbardziej zainteresowaną jego zachowaniem. Konserwatywno–liberalny ideał polityczny moderados można streścić w dwóch ideach. Autorem pierwszej był najtęższy pośród nich umysł173, czyli Juan Donoso Cortés y Fernández Canedo (1809–1853): jest to wykonywana przez „prawowite arystokracje” (aristocracias legítimas), „suwerenność inteligencji” (soberanía de la inteligencia), jednako odległa od „teokracji” i „boskiego prawa królów”, jak od „suwerenności ludu”174. Druga idea została dobitnie wyartykułowana w ostatnim zdaniu Manifestu z Sandhurst (1 XII 1874) syna »Izabeli II«, księcia Alfonsa Burbońskiego (D. Alfonso de Borbón y Borbón, 1857–1885)175, którego rzeczywistym autorem był założyciel walczącej na dwa fronty – z karlizmem i republikanizmem – Partido Alfonsino, najwybitniejszy zapewne polityk konserwatywno–liberalny w XIX–wiecznej Hiszpanii176, Antonio Cánovas del Castillo (1828–1897): „Cokolwiek przeznaczy mi los, nie przestanę być dobrym Hiszpanem, ani, jak wszyscy moi przodkowie, dobrym katolikiem, ani – jako człowiek swojej epoki [podkr. moje – J.B.] – prawdziwym liberałem (Sea la que quiera mi propria suerte, ni dejaré de ser buen español, ni, como todos mis antepasados, buen católico, ni, como hombre del siglo, verdaderamente liberal)”177.

      Niestety, upragniona przez moderados stabilizacja nie jest rzeczą prostą178, a to z powodu działań liberalnej lewicy – następców exaltados, zwanych po 1834 roku progresistas lub oficjalnie Partią Postępową (Partido Progresista). Postępowców nie zadowala monarchia konstytucyjna z oktrojowanym Statutem, lecz chcą monarchii demokratycznej, z konstytucją uchwaloną przez parlament i proklamującą „suwerenność narodową” (soberanía nacional); ich programem jest także bezpardonowa walka z Kościołem i religią katolicką179. Co gorsza, po progresistach przychodzą izquierdas (lewice) jeszcze bardziej radykalne i rewolucyjne niż liberałowie: demokraci, republikanie, anarchiści, socjaliści, wreszcie komuniści. Ku czemu w tej sytuacji – trawiącego wszystko rewolucyjnego pożaru – zaczyna skłaniać się konserwatysta (który zdążył już wyprzeć ze swojej pamięci, że to on sam zainaugurował ten proces)? Otóż, zaczyna szukać rozwiązania autorytarnego180; przyzywa Platońskiego „zbawcę z mieczem”, który dokona „przeczyszczenia” państwa; konstatując ze smutkiem – jak Donoso Cortés – że „wolność umarła”, że „to święte słowo” (esa palabra sagrada) zostało zdradziecko zranione i zamordowane przez „wszystkich demagogów świata”, oznajmia, że nie istnieje już wybór między wolnością a dyktaturą, tylko wybór pomiędzy „dyktaturą powstańczą (dictadura de la insurrección) СКАЧАТЬ

<p>161</p>

V. Manterola, El espíritu carlista, [w:] V. Garmendia, Vicente Manterola. Canónigo, diputado y conspirador carlista, Gráficas Gasteiz, Vitoria 1976, Apéndice II Los folletos políticos de Vicente Manterola, ss. 209–210. Ks. Manterola chyba jako pierwszy używał jednocześnie – w odniesieniu do wojen karlistowskich – określeń: „krucjata” (cruzada) i „powstanie narodowe” (alzamiento nacional), tak rozpowszechnionych w czasie wojny domowej 1936–1939.

<p>162</p>

Rozmaite warianty rozumienia pojęcia »tradycjonalizm« oraz jego relacji do pojęcia »konserwatyzm« przedstawiam w: J. Bartyzel, Tradycjonalizm, [w:] Encyklopedia „białych plam”, POLWEN, Radom 2006, t. XVII, ss. 186–191 oraz Idem, Tradycjonalizm, [w:] J. Bartyzel, B. Szlachta, A. Wielomski, Encyklopedia polityczna, t. 1 Myśl polityczna: główne pojęcia, doktryny i formy ustroju, POLWEN, Radom 2007, ss. 416–420. Tu wystarczy powiedzieć, że (wyłączając problematykę tradycjonalizmu religijnego) na obszarze ściśle politycznym nie ma pośród badaczy tego fenomenu zgody co do tego, czy tradycjonalizm należy rozumieć i traktować jako: (a) przedrefleksyjny „konserwatyzm naturalny” (Max Weber, Karl Mannheim), nazywany także (Arnold J. Toynbee) „archaizmem”, czyli naśladownictwem przodków plemienia; (b) jeden z fundamentalnych składników każdej doktryny autentycznie konserwatywnej, według którego, jak powiada André Lalande, „winno się zachowywać tradycyjne formy polityczne i religijne nawet wtedy, gdy nie sposób rozumowo ich uzasadnić, a to dlatego, że uważa się je za prawidłowy wyraz i żywiołowe objawienie prawdziwych potrzeb społeczeństwa” (A. Lalande, Vocabulaire technique et critique de la philosophie, PUF, Paris 1960, s. 1141); (c) odrębny i doktrynalnie kompletny nurt filozofii politycznej, programowo reakcyjnej i ściśle, a nawet nierozłącznie, związanej z rzymskim katolicyzmem i jego polityczną teologią, konserwatyzmowi wręcz przeciwstawny, albo – w słabszej wersji owego przeciwieństwa – przynajmniej alternatywny wobec konserwatyzmu umiarkowanego („moderantyzmu”) i częstokroć liberalizującego.

<p>163</p>

Autorzy najważniejszych opracowań na temat konserwatyzmu w Hiszpanii, jak: S. Payne, Spanish Conservatism 1834 –1923, „Journal of Contemporary History”, vol. 13, nr 4/1978, ss. 765–776; V. Alba, Los conservadores en España. Ensayo de interpretación histórica, Planeta, Barcelona 1981; M. Fraga Iribarne, El pensamiento conservador español, Planeta, Barcelona 1982, 1984²; P.C. González Cuevas, Pensamiento conservador español: ideas políticas de Maeztu, Maurras y Schmitt, Biblioteca Nueva, Madrid 2007; Idem, Conservadurismo heterodoxo. Tres vías ante las derechas españolas: Maurice Barrès, José Ortega y Gasset y Gonzalo Fernández de la Mora, Biblioteca Nueva, Madrid 2009, i to bez względu na swoje własne poglądy (Payne i González Cuevas to badacze akademiccy – acz pierwszy z nutą sympatii dla karlizmu, Alba był komunistą „obediencji” trockistowskiej, a Fraga konserwatywno–liberalnym postfrankistą), w ogóle nie wspominają nawet o karlistach – i całkiem słusznie.

<p>164</p>

Zob. C. Marichal, La revolución liberal y los primeros partidos políticos en España (1834–1844), Cátedra, Madrid 1980.

<p>165</p>

Są oni zresztą pierwszym w historii powszechnej ugrupowaniem politycznym, które określiło się właśnie jako „liberałowie” (liberales).

<p>166</p>

Słowo utworzone od doce, czyli liczby 12.

<p>167</p>

Słowo utworzone od veinte, czyli liczby 20.

<p>168</p>

Zob. F. Cánovas Sánchez, J.M. Jover Zamora, El Partido Moderado, CEPC, Madrid 1982; J.L. Comellas, Los moderados en el poder (1844–1854), CSIS, Madrid 1970. Kontynuacją Partido Moderado w okresie tzw. Restauracji (1874–1931) monarchii konstytucyjnej była Partia Konserwatywna (Partido Conservador), która zresztą oficjalnie nazywała się Partido Liberal–Conservador, tyle że pierwszy człon został w praktyce zarzucony.

<p>169</p>

„Kanoniczna” książka na ten temat to praca doktorska z 1945 roku: L. Díez del Corral, El liberalismo doctrinario, IEP, Madrid 1973³.

<p>170</p>

„Partia liberalno–konserwatywna rozwinęła parlamentaryzm skopiowany z systemu angielskiego, »Toryzm« przepłukany w wodach paryskich” – ironizuje pisarz tradycjonalistyczny – J.M. Codón Fernández, Tradición y Monarquía, Montejurra, Palencia 1961, s. 61.

<p>171</p>

Zob. Á. Garrorena Morales, El Ateneo de Madrid y la teoría de la Monarquía liberal (1836–1847), IEP, Madrid 1973.

<p>172</p>

Aczkolwiek należy zaznaczyć, że „wolnorynkowizm” moderados miał pewien hamulec w postaci popierania protekcjonizmu w handlu zagranicznym, chroniącego przemysł kataloński. Leseferystami „totalnymi” byli lewicowi oponenci moderados, czyli progresistas (co zresztą w XIX wieku jest normą – wystarczy przypomnieć, że w Anglii „szkołę manchesterską” tworzyli radykałowie polityczni z lewego skrzydła Partii Liberalnej, a we Francji Frédéric Bastiat zasiadał w parlamencie w ławach „lewego centrum”), stąd też cieszyli się oni niezmiennym poparciem Wielkiej Brytanii, zainteresowanej zalewaniem wewnętrznych rynków zagranicznych wyrobami przemysłu angielskiego.

<p>173</p>

Warto zastanowić się przy tej okazji dlaczego, pomimo swoich niewątpliwych i zapewniających mu podziw talentów, Donoso nie osiągnął przywództwa Partido Moderado, tym samym zaś władzy w państwie. Znajdujemy jedynie dwa powody tego niedokonania: po pierwsze, jako wizjoner z nasilającymi się skłonnościami „apokaliptycznymi”, uchodził wśród swoich partyjnych kolegów za człowieka „niepraktycznego”; po drugie, pomimo liberalnej edukacji i poglądów (do przełomu duchowego w 1847 roku), nigdy nie wstąpił do masonerii.

<p>174</p>

J. Donoso Cortés, La ley electoral considerada en su base y en su relación con el espíritu de nuestras instituciones [1835], [w:] Idem, Obras completas, Ed. Católica, Madrid 1970, t. I, s. 200.

<p>175</p>

Proklamowanego miesiąc później w Sagunto – „w imię armii i narodu” – »Alfonsem XII«, co zakończyło okres Sześciolecia Demokratycznego (Sexenio Democrático) 1868–1874, w tym I Republiki (1873–1874), dało zaś początek tzw. Restauracji (monarchii liberalnej i konstytucyjnej); zob. M. Espadas Burgos, Alfonso XII y los orígenes de la Restauración, CSIC, Madrid 1990.

<p>176</p>

Moderantystyczny styl myślenia charakterystyczny dla canovismo dobrze oddają też następujące słowa: „Polityka jest sztuką zastosowania w każdej epoce historii tej części ideału, którą okoliczności czynią możliwą; musimy dopasować się nade wszystko do rzeczywistości; nie możemy czynić ani usiłować czynić wszystkiego, czego pragnęlibyśmy, lecz wszystko to, co w danej chwili możemy zastosować bez niebezpieczeństwa (La política es el arte de aplicar en cada época de la historia aquella parte del ideal que las circunstancias hacen posible; nosotros venimos ante todo con la realidad; nosotros no hemos de hacer ni pretender todo lo que quisiéramos, sino todo lo que en este instante puede aplicarse sin peligro)” – cyt. za: Antonio Cánovas del Castillo, http://es.wikipedia.org/wiki/Antonio_C%C3%A1novas_del_Castillo. Słowa te zacytował, uznając je za własne credo, w książce Retratos y perfiles. De Fraga a Bush (Planeta, Barcelona 2006), były lider Partii Ludowej (Partido Popular) i były (1996–2004) premier Hiszpanii – José María Aznar López (ur. 1953). Co ciekawe, Cánovas doczekał się entuzjastycznej biografii od nieliberalnego monarchisty francuskiego (związanego z Action Française), Charlesa Benoista – zob. Idem, Cánovas del Castillo. La Restauration rénovatrice, Plon, Paris 1931. Współczesne opracowanie akademickie godne polecenia to: J. Tusell, F. Portero (Dir.), Cánovas del Castillo y el sistema político de la Restauración, Biblioteca Nueva, Madrid 1998.

<p>177</p>

Manifiesto de Sandhurst, Proyecto Clío nº 5, http://clio.rediris.es/fuentes/sandhurst.htm. Karlistowską alternatywę – całkowicie kompatybilną z nauczaniem bł. Piusa IX – dla katolicko–liberalnego eklektyzmu przedstawił pięć lat wcześniej Karol VII w swoim pierwszym manifeście doktrynalnym (zredagowanym przez A. Aparisiego), zatytułowanym List–Manifest do mego brata Alfonsa z 30 czerwca 1869 roku: „Moją stałą myślą, moim pragnieniem nieustannym jest dać Hiszpanii dokładnie to, czego ona nie ma (…); dać tej umiłowanej Hiszpanii wolność, którą zna tylko z imienia; wolność, którą jest córą Ewangelii, a nie liberalizm, który jest dzieckiem protestantyzmu; wolność wreszcie, która jest królowaniem praw, aczkolwiek praw sprawiedliwych (justas), to znaczy zgodnych z prawem naturalnym (derecho de naturaleza), z prawem Bożym (derecho de Dios)” – Carta–manifiesto al Infante D. Alfonso, 30 VI 1869, [w:] M. Ferrer, Historia del tradicionalismo español [dalej cytowane jako HTE], t. XXIII, Católica Española, Sevilla 1958, s. 54. Istnieje – co jest ewenementem – XIX–wieczny polski przekład tego manifestu w: I. Skrochowski, Wycieczka do obozu Don Karlosa, „Przegląd Polski” (Kraków) 1875, t. 38, ss. 401–404.

<p>178</p>

„Hiszpański konserwatyzm – pisze tradycjonalista – był liberalizmem »porządku«, lecz było to jedynie życzenie, ponieważ w praktyce rozlewał się w bezładne sekciarstwo (sectarismo desordenado)” – J.M. Codón Fernández, op. cit., s. 60.

<p>179</p>

Podczas progresistowskiej dyktatury gen. B. Espartera w latach 1840–1843 prawie wszyscy biskupi hiszpańscy byli wygnani ze swoich stolic i z kraju.

<p>180</p>

Zob. A. Wielomski, Hiszpania Franco. Źródła i istota doktryny politycznej, ARTE, Biała Podlaska 2006, ss. 67–109.