Gagauz Leksikologiyası. Güllü Karanfil

Чтение книги онлайн.

      Büün gagauz terminologiyası başlêêr oluşmaa. Düşünerim, ani uşak başçasında kullanılan rusça няня sözünün yerinä ninä yada nenä lafını kullansak hiç bir yannışlık olmayacek.

      Gördüünüz gibi, genä dä folklor terminologiyanın oluşmasında büük yardımcı olêr.

      Hata. Bu söz dä gagauz dilindä pek siirek kullanılêr. O taa sık ihtiyar insannarın leksikasında işidiler. GRMS-tä bu sözün ancak hatalı – nışannık forması var. Bu söz salt 1. hava için hatalı yaamur “zarar, bela getirän” hem dä 2. din yortuları için hatalı yortu, gün lafbirleşmelerindä kullanılêr. Din yortuları için bu lafbirleşmesini “din yortusu günü iş yapanın, işleyenin başına bir şey gelir” düşünerlär. Elbetki, nışannık varsa mutlak onu yaradan adlık ta vardı. O mutlak varmış, ama, sanêrım, ani sözlük tertiplenän zaman o artık arhaikleştii için GRMSä girmemiş. Gagauz dilindä hatalı lafı “opasnıy” maanasını taşıyêr. Ama başka türk dillerindä bu arap kökenni laf “yannışlık” maanasında kullanılêr. Bizim dilimizdä olan maanaylan karşılaştırsak maana yakınnıı göreriz.

      Bütün bu arhaik sözleri bulmaa deyni, gagauz morfologiyasını, leksikasını, sintaksisini dooru aaraştırmaa deyni, Türkologiyanın üürenil-mesi pek lääzımdır.

      Gagauz dili gramatikası rus dili gramatikasının temelindä yapılmıştır. Bir çok iş (orfografiya, sintaksis) yenidän bakılmalı. Bu işi gerçekleştirmää deyni, gagauz kökenni Türkologiya uzmannarına lääzımnık duyulêr. Düşünerim, ani türkologiyayı islää bilän kadralar gagauz dilinin aktual problemalarını çözäbilecek. Ama, ne yazık ki, gagauzların biricik Komrat Devlet Universitetindä ne Türk dili, ne dä Türkologiya dersleri verilmeer.

      Gagauz halkı çok özel bir halktır. Onun özellii, türlü kökenni halklarlan yaşamasına bakmayarak, dilini, dinini, adetlerini, kulturasını korumasıdır, hristian olmalarına bakmayarak Allah, Hacı, kurban, kadir gecesi, käfir, gäur, h.t.b. sözleri büün dä kullanmasıdır. (Kadir gecesiylän baalı var nasıl sölemää, ani belli ki, gagauzlar musulman din bayramı tutmêêrlar, ama Ütülüküü aazında bir karıdan Kadir gecesi duumuş “kısmetli” (ynş. rus. “roditsya v rubaşke” deyimindä rasgeldim)[6].

      Dilimizin, kulturamızın zenginniini, onun paayını halka vakıdında gösterämäzsäk, bu zenginnii koruyabilmäsäk, kendimizä olan sevgiyi aşılamasak, halk gibi kaybelmäk durumuna geliriz. Gagauzlar şindi zor durumda yaşêêrlar, dilin, kulturanın, el zanaatlarının ilerlemesinä lääzım kadar para brakılamêêr.

      Dil aaraştırmacısı gibi esap alalım, ani gagauz dilinin dooru gelişmesi için pek tez bir zamanda lääzım:

      Hem dä terminologiya sözlüklerini hazırlarkan mutlak lääzım olacek folklor örnekleri incelensin.

      Kısaltmalar:

      arh.-arhaik, eski

      azer. – azerbaycanca

      Türk. – türkçä

      h.t.b.– hem taa başka

      ynş. – yannaştır b.e.– bizim era

      ГРМС – Гагаузско- русско-молдавский словарь. Moskva, 1973.

      Kullanılan literatura:

      1. G. Karanfil. Gagauz dilinin lafetmäk etiketlerinin gelişmä problemaları. www.turkolog. narod.ru, Gagauz dili hem literaturası jurnalı, №1, Komrat, 2009, s. 8

      2. Г. Каранфил. Антропологическая лексика гагаузского языка. Türkbilim dergisi, №,16 Ankara, 2008

      3. Gagauz folkloru, Kişinev, 1969

      4. Sabaa yıldızı № 45, Komrat, 2009.

      5. С. Кандыбай. Казахская мифология, Алматы, 2005.

      6. Avtorun arhivindän: respondent- Similidi Mariya, Yeni Tülüküü, 1942-cı yıldan duuması.

      BAŞKA DİLLERİN GAGAUZ DİLİNÄ ETKİSİ HEM ETKİNİN GETİRDİİ PROBLEMALAR

      Taa 12 asirdä yaşayan birinci türkolog Mahmut Kaşgarlı türk dillerini aaraştırarkan, yazmış, ani bir dialekt öbür dialekttän taa pak, çünkü o halk sapa yerdä yaşêêr, da başka halklarlan karışmêêr, ona görä dä pak sayılêr [1, 58].

      Büün temiz dil yok. Lafların dildän dilä geçmesi normal bir iş sayılêr. Dilä geler o halk için yabancı hem yeni predmetlerin, annayışların adları, onnar benimsemä proţesindän geçer da dilä uygunnaşêr. Leksika alınmalarından dilä hiç bir zarar gelmeer. Ama açan bir teritoriyada, bir bölgedä kullanılêr iki (bilingvizma) yada üç dil, da gegemonnuk eder bir dil, ozaman öbür dillär etki altında kalêr, da onnarın diil sade leksikasına, ama şansora fonetikasına da, orfoepiyasına da, sintaksisinä dä yabancı elementlär girer. Dilin kaavi aaraştırma bazası varsa, o yabancı elementlär kabledilmeer, benimsenmeer, dildän uuradılêr. Dil lääzım kadar aaraştırılmasa, yada yufka bilim adamnarınnan aaraştırılarsa, o kableder yabancı elementleri, da dildä bozukluklar peydalanêr.

      Büün bu durumda gagauz dili durêr. Gegemonnuk eder bölgedä rus dili. Elbetki, gegemon dil taa çok aaraştırıldıı için hem sık kullanıldıı için lääzım olêr kimi önemni (üüretmäk kiyatlarında gramatika kuralları, mas-mediyada kullanılan deyimnär hem ayırı-ayırı cümlelär) yada az önemni (iki yada birkaç insanın lafetmesindä kullanılan deyimnär) tekstleri çevirmää gagauz dilinä.

      Bir dildän başka dilä çevirirkän yapılan yannışlıklar için isteerim annatmaa. İlkin lääzım annamaa, ani rus dili slavän dil aylesinä girer, moldovan dili roman dil aylesinä, gagauz dili sä türk dilleri aylesinä. Artık burada annaşılêr, ani bu dillerin kuruluşu, gramatika sisteması taman başka-başka. Teksti bir dildän öbür dilä çevirirkän, lääzım pek kuşku olmaa, lääzım çevirmää o cümlenin maanasını minimum maana kaymalarınnan. Ama rus dilindän gagauz dilinä cümleyi olduu gibi, başka türlü desäk, söz ba söz çevirsäk, bu olêr kalka yolunnan bir çevirmäk. Bu kalka yolu bozêr dili, hem dä korkulu duruma koyêr dilin gramatika strukturasını, örnek: