Bakı və bakılılar. Qılman İlkin

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ Qiyamçıları ən ağır cəzalarla öldürtdürür, kəndləri, obaları yandırtdırır, əhalini öz doğma yerlərindən sürgün etdirib, didərgin saldırırdı. Azərbaycanda özünə dayaq yaratmaq məqsədilə Şah Abbas yarımköçəri tayfaları İranın cənubundan şimal rayonlarına sürdürürdü. Muğanda yerləşmiş Şahsevən tayfaları da bu yerlərə o zaman köçürülmüşdü. Bu tayfanın nümayəndələri indiyədək Bakının bir çox kəndlərində yaşayırlar. Şahsevənlər başlıca olaraq, maldarlıqla məşğul olmuşlar. Qılınc çalmağı məharətlə bacarırdılar, mərd və qorxmaz olublar. Bu keyfıyyətlərinə görə, Şah Abbas həmişə onlara arxalanırmış.

      XVIII əsrin axırlarına doğru Səfəvilər dövləti uzun sürən talançılıq müharibələri və feodalların özbaşınalığı nəticəsində süqut etməyə başlayır. Dövlət maliyyə cəhətdən böhran keçirir. Xəzinə boşalır. Hətta şah Hüseynin dövründə sikkə basılması üçün gümüş tapılmadığından şahın əmri ilə sarayın gümüş və qızıl qabları əridilir, Səfəvi əcdadlarının məqbərələrindən gümüş bəzəklər çıxarılıb, xəzinənin sərəncamına verilir.

      Əhalinin vəziyyəti isə son dərəcə ağırlaşmışdı. İllərlə davam edən quraqlıq nəticəsində ölkənin şimal və cənub əyalətlərində aclıq başlayır. Acından ölənlərin sayı gündən-günə artırdı.

      STEPAN RAZİN BAKIDA

      1667-ci ilin yayında Stepan Razin altı min kazakla Volqadan çıxaraq gəmilərlə Xəzər sularına daxil olur və İran sahillərinə tərəf üzür. Yolda o sahilboyu Dərbəndlə Bakı arasındakı kənd və obaları talan edir. Ayrı-ayrı yerlərdə düşərgə salır və dincələndən sonra yenə yoluna davam edirdi. Belə düşərgələrdən biri də keçmiş Razin qəsəbəsində dağın ətəyi idi. Sonra Bakıya yaxınlaşır, lakin onu tuta bilmir. Şəhər ətrafındakı kəndləri qarət edəndən sonra ələ keçirdikləri qənimətlər, əsir aldığı yüzədək adam və yeddi min qoyunla Xəzərdəki Jiloy adasına çəkilirlər. Burada dincəldikdən sonra təzədən geri qayıdırlar. Xeyli müddət şəhərin ətrafında hərlənirlər. Bir şey çıxmır. Belə olduqda qayıqlardakı yüngül toplarla şəhəri atəşə tuturlar. Bu zaman şəhər qalasındakı ağır toplardan cavab atəşi açılması nəticəsində geri çəkilib, cənuba üz tuturlar. Stepan Razinin İran sularına yaxınlaşması rus çarı Aleksey Mixayloviçi çox narahat edirdi. Çünki Türkiyə ilə mübarizədə ona yaxın olan İran hökuməti, II Şah Abbas Stepan Razinin basqını ilə ondan üz döndərə bilərdi, bu məqsədlə polkovnik Palmar təcili olaraq, İrana göndərilir. Çar Aleksey Mixayloviç II Şah Abbasa göndərdiyi məktubda yazırdı ki, İran sularına yaxınlaşan talançılar başçısına heç bir kömək göstərilməsin, ona heç yerdə daldanacaq verilməsin, onlarla rastlaşanda hamısını amansızcasına qırsınlar. Lakin Palmar hələ Həştərxana çatıb, İran sularına girməmiş Stepan Razin artıq İran sahillərində idi. İranadək olan yol boyu kazaklar böyük şəhərlərə daxil olmaqdan çəkinərək, kiçik qəsəbə və obaları talan edə-edə irəliləyirdilər.

      Razin Rəşt şəhərini alıb, əhaliyə divan tutandan sonra şah qoşunlarının təzyiqi altında geri çəkilir. Şah polkovnik Palmara güclü qüvvə verərək, dənizə Razinin arxasınca göndərir. Dənizin ortasında gedən ağır döyüşlərdə Razin şah qoşunlarını darmadağın edib, yoluna davam edir. O bir müddət Bakı yaxınlığındakı Səngi Muğan adasında düşərgə salır. Burada on həftə qalıb, özlərinə əyin-baş düzəldəndən sonra Həştərxana tərəf hərəkət etmək istəyirdilər. Lakin rahat yola düşmək onlara müyəssər olmur. 1669-cu ilin iyununda başda Meneli xan olmaqla şah qoşunları adanı dövrəyə alırlar. Kazaklar özlərinə gəlməmiş şah qoşunları təbil və zurna sədaları altında adaya hücuma keçirlər. İranda olan İsveç səfarətxanasının katibi Kempfer bu döyüş barədə belə yazırdı: "Kazaklar bir neçə gəmi ilə adadan açıq dənizə çıxdılar. Bunu görən İranlılar güman elədilər ki, kazaklar qaçırlar. Əslində isə bununla kazaklar İranlıları öz arxalarınca dənizin içərilərinə çəkirdilər. Özlərini elə göstərirdilər ki, guya artıq gəmiləri idarə edə bilmirlər. Bundan həvəslənən şah qoşunları onları zurna-balabanla təqib edirlər. Hətta gəmiləri, zəncirlə bir-birinə bağlayırlar ki, kazaklar aradan çıxa bilməsinlər. Əslində bu vəziyyət kazaklara böyük üstünlük qazandırırdı. Xan özü də üstündə bayraq olan böyük gəmidə gəlirdi. O da, öz gəmisini zəncirlə başqa gəmilərə bağlamışdı. İranlılar sahildən xeyli aralanandan sonra kazaklar toplardan atəş açmağa başladılar. Razin özünün gənc, mahir topçusuna tapşırdı ki, öz topunu bayraqlı gəminin yuxarı hissəsində barıt saxlandığı yerə tuşlasın. Top gülləsinin içərisinə pambıqla neft doldurulduğundan, atəş gözəl nəticə verdi. Gəminin həmin hissəsi partladı və xan başqa gəmiyə keçməyə məcbur oldu. Gəmi batmağa başlarkən zəncirlə bağlanmış o biri gəmiləri də özü ilə birlikdə dənizin dibinə tərəf dartmağa başladı. Bu zaman kazaklar gəmilərə yaxınlaşdılar, atəşi dayandırdılar və öz gəmilərini hündür göyərtələri olan şah gəmilərinə bağlayaraq, İranlıları öldürməyə başladılar. İranlılardan bəziləri özlərini suya atıb, canlarını qurtardılar, qalanları isə qırıldı. Kazaklar İran gəmilərində toplardan başqa heç bir şey ələ keçirə bilmədilər. Bu yaxınlarda Səngi Muğan adası yanında dənizin dibindən tapılmış 18 müxtəlif növlü lövbərlərin içərisində iki haçalı admiralitet lövbəri xüsusilə maraqlı idi.

      Səngi Muğan yanındakı bu döyüş bütün Rusiyaya səs salmışdı. Bu döyüş Stepan Razinin Xəzər dənizində axırıncı döyüşü oldu. Ondan sonra kazaklar Həştərxana tərəf üz tutdular. 1669-cu ildə avqustun əvvəlində artıq Volqa çayına çatmışdılar.

      Stepan Razini gözləri ilə görmüş 17-ci əsr Hollandiya səyyahı Y.Y. Streys özünün məşhur "Üç səyahət" adlı kitabında Razinin həyat və fəaliyyətinə aid bir sıra maraqlı məlumatlar verir. Onun yazdığına görə Razin həm mərhəmətli və həm də amansız bir sərkərdə olmuşdur. Səyyah onun amansızlığına aid iki əhvalatı təsvir edir. Bunlardan birincisi bu idi: "Razin İranda olduğu zaman bir İran şahzadəsinin qızını qardaşı ilə birlikdə əsir almışdı. Oğlanı Pozorovski adlı bir cənaba satmış, şahzadə qızı isə məşuqəsi kimi yanında saxlamışdı. Razin bir dəfə sərxoş halda qəzəblənib, Volqaya müraciətlə deyir: "Sən gözəl çaysan, mən səndən çoxlu qızıl, gümüş və qiymətli qaş-daş toplamışam. Sən mənim namusumun, şöhrətimin atası və anasısan. Ar olsun mənə ki, bu vaxtadək sənə heç bir qurban verməmişəm. Yox, daha sənə, qarşı nankor olmayacağam. Al". – Bu sözləri deyib bir əli ilə şahzadə qızın boynundan, o biri əli ilə ayaqlarından yapışıb, Volqaya tullayır". Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, A.S. Puşkin də bu əhvalatı şeirlərindən birində təsvir etmişdir.

      Y.Y. Streysin Stepan Razinin qəddarlığına aid yazdığı ikinci əhvalat: "Bir dəfə belə bir hadisə olmuşdu. Bir nəfər kazak başqasının arvadı ilə yaşamışdı. Bu xəbər Razinə çatan kimi əmr etmişdi ki, onların hər ikisini həbs etsinlər. Bir müddətdən sonra kazakı çaya atıb öldürürlər. Arvada isə başqa cəza verilir. Çayın qırağında yerə bir dirək basdırırlar. Sonra arvadı başıaşağı dirəkdən СКАЧАТЬ