Bakı və bakılılar. Qılman İlkin

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ sadəcə olaraq, əllə kötüyündən çıxarır və kiçik dərzlər bağlayırlar. Belə əkin torpağı tez qüvvədən salır".

* * *

      XI əsrdən başlayaraq, Orta Asiyadan çıxan köçəri Səlcuq türkləri Şərqə və o cümlədən 1054-cü ildə Azərbaycana basqın edirlər. Bir ildən sonra Toğrul bəyin komandanlığı altında Səlcuqlar ərəb xilafətinin paytaxtı Bağdadı da zəbt edə bilmişdilər. Toğrul bəy xilafətdə siyasi hakimiyyətin başçısı elan edilmişdi. Böyük Səlcuq dövlətinin paytaxtı əvvəlcə Mərvdə, sonralar isə Rey və İsfahanda olmuşdur. Toğrul bəyin varisi sultan Arp Aslan olub. Arp Arslandan sonra taxta çıxan Məlik şah (1072-1092) Azərbaycanın şimal əyalətlərində hakimiyyətini möhkəmlətmək məqsədilə Gəncə şəhərini tutur, sonra da Şirvanşah I Fəriburzu özünə tabe etdirərək, onu hər il 40 min dinar xərac verməyə məcbur edir. Səlcuq sultanı Azərbaycan torpaqlarını öz yaxın adamlarına paylamağa başlayır. Bu torpaq sahələrinə yiyələnən feodallar camaatdan topladıqları vergilərin bir hissəsini dövlətin xəzinəsinə verməyə borclu idilər. Əlavə olaraq, lazım gəldikdə sultanın tələbi ilə ona qoşun hissələri də verməli idilər. Nəticə etibarilə bütün bu ağırlıqlar Şirvan kəndlilərinin və o cümlədən Bakı kəndliləri və sənətkarlarının üzərinə düşürdü.

      BAKI ŞİRVANŞAHLAR DÖVRÜNDƏ

      Şirvanşahlar sarayında I Fəriburzdan sonra taxta I Mənuçəhr, ondan sonra isə II Mənuçəhr çıxmışdı.

      1149-1203-cü illərdə isə Kəsranilər dövlətini II Mənuçəhrin oğlu I Axsitan idarə edirdi. Məhz Axsitan dövründə Şirvanşahlar iqtisadi və siyasi cəhətdən xeyli inkişaf edərək müstəqil bir dövlət kimi bütün Yaxın Şərq ölkələrində tanınmışdı. Bu vaxtadək Xəzər dənizində cüzi miqdarda gəmilərə sahib olan Şirvanşahlar indi güclü dəniz donanması ölkəsinə çevrilmişdi.

      Şirvanşahlar səlcuqların əsarətindən bir dəfəlik xilas olmaq məqsədilə Gürcüstan çarı ilə yaxın qonşuluq əlaqələri yaradır. Gürcüstan şahı IV David səlcuqlara qarşı güclü bir qüvvə ilə çıxmaq üçün Şimali Qafqaz köçərilərinin köməyindən istifadə etmək qərarına gəlir. Bu məqsədlə o, qıpçaqların baş komandanının qızına evlənir. Hər ikisinin arasında gedən danışıqlara əsasən 45 min qıpçaq döyüşçüsü ailələri ilə birlikdə Gürcüstana köçürülür. IV David öz qoşununu artırandan sonra səlcuqlara nəinki vergi verməkdən imtina edir, hətta hücuma keçərək, Tiflis şəhərini onlardan xilas edir. Bir müddət sonra səlcuq sultanı Mahmud Şirvana hücum edərək, Şamaxı şəhərini tutur. II Mənuçəhr də əsir düşür. Bunu eşidən IV David onun köməyinə çataraq, Şamaxını səlcuqlardan təmizləyirlər. Bundan sonra Şirvanşahlarla gürcülər arasında dostluq daha da möhkəmlənir. Hətta II Mənuçəhr Davidin qızına evlənir. 1123-cü ildə Şamaxı yaxınlığında keçirilmiş ağır döyüşlərdən sonra Şirvanşahlar səlcuqların asılılığından tamamilə azad olurlar.

      Şamaxıdan sonra Şirvanın ikinci böyük şəhəri Bakı idi. Onun dövrəsinə çəkilmiş birinci hündür hasar Şirvanşah II Mənuçəhrin dövrünə aiddir. Şəhər divarlarından birinin təmiri zamanı tapılmış kufi yazılı daş bunu sübut edir. Daşda yazılmışdı ki, bu hasar 1120-1160-cı illərdə Şirvanşah II Mənuçəhr tərəfindən çəkilmişdir. Şəhərin ikinci alçaq divarı isə daha sonrakı illərə aiddir. 1191-ci ildə Qızıl Arslan Şamaxını zəbt etdikdə Şirvanşah I Axsitan Şirvanşahların paytaxtını Bakıya köçürür. Qala içərisində yaşayan əhalinin xariclə əlaqəsi yalnız iki darvaza vasitəsilə saxlanırdı. Bu darvazalardan biri şimal tərəfdə olub Şamaxı darvazası adlanırdı. O biri isə qalanın cənubundakı Salyan darvazası idi. Salyan darvazası dağlara tərəf açıldığı üçün bəzən Dağlıq qapısı da adlanırdı.

      Şirvanşah I Xəlilullanın dövründə qala içərisində inşaat böyük vüsət almışdı. Şəhərin ən yüksək bir yerində, təpənin üstündə Şirvanşahlar sarayı tikildi. Şəhərin ansamblına divanxana, dərviş məqbərəsi, məscid, hamam da daxil idi. Saray dörd tərəfdən hasar içərisinə alınmışdı. 1683-cü ildə Bakıda olmuş alman səyyahı Engelbert Kempfer Şirvanşahlar sarayının tikilişinə heyran qalaraq yazırdı: "Şəhərin yuxarı hissəsində gözəl bir saray vardır ki, bu Şah sarayı adlanır. Saray qayanın üstündə, doğrudan da əzəmətli tikilmişdir… Sarayın qapısına bir-birilə üzbəüz oturmuş iki şir şəkli həkk olunmuşdur. Onların başları üstündə başqa bir heyvan başı da həkk olunmuşdur, elə bil dəvə başıdır".

      Kempferin təsvir etdiyi şəkil hal-hazıradək şəhərin şimal darvazaları üstündə durur. Lakin Kempfer şirlərin arasındakı heyvan başını dəvə başına oxşatmaqda yanılmışdı. Belə öküz başı Bayıl körfəzində tapılmış daşların üstündə də həkk olunmuşdur. Bundan başqa hazırda şəhərin Ostrovski (indiki S. Vəzirov) küçəsində 59 nömrəli qədim bir evin qabağından keçərkən diqqət yetirsəniz, fasadda həkk olunmuş iki şirin arasında da öküz başı rəsm edildiyini görə bilərsiniz. Buradan məlum olur ki, iki şir arasında öküz başı vaxtı ilə Şirvanşahların gerbi olub.

      Kempfer daha sonra yazırdı: "Bakı şəhəri demək olar ki, düzbucaqlı şəklindədir. Ancaq bir tərəfi daha uzundur. Hər tərəfi min addım, bəlkə də artıqdır. Şəhərin bir tərəfi limandır. O biri tərəfi isə (indiki Ə. Əliyev küçəsi tərəf – Q.İ.) dənizə baxır. Qalan tərəfləri isə daş kimi möhkəm torpaqda qazılmış xəndəklərlə əhatə olunub. Şəhər bir-birindən on beş addım aralı olan iki divar içərisindədir. Divarlarda çoxlu yarım dairəvi bürclər vardır. Divarın yuxarısı diş-dişdir. Şimal tərəfdəki darvazanın üzərinə dəmirdən üz çəkilmişdir".

      Kempferdən xeyli sonra 1824-cü ildə Bakıda olmuş Kazan şəhərinin professoru İ. Berezin bu təsvirləri sanki təsdiq edərək yazırdı: "Bakı qalası, doğrudan da iki cərgə hasar arasına alınmışdı. Dəniz tərəfdə isə divar yalnız bir cərgədir. Qaldırılan körpüsü vardır və yaxşı müdafiə olunur. Cənub-qərb tərəfdə isə şəhərin ətrafında təpələr ucalır. Bakı qalasının qurudan keşikçi bastionları olan iki darvazası vardır: Şimal-şərqdə, şəhərə daxil olduğum Şamaxı darvazası və cənub-qərb tərəfdə Dağlıq darvazası. Mən bu qapıdan keçib, qəbiristanlığa getmişəm. Dəniz tərəfdən isə bir neçə kiçik girişlər vardır".

      Berezinin Dağlıq qapısı adlandırdığı darvaza Salyan darvazasıdır. Keçmiş İnqilab bağına açılan darvaza. O zaman bu darvaza keçmiş Pionerlər sarayının, göz xəstəxanasının yerləşdiyi qəbiristanlığa açılırdı. Buna görə də Berezin qəbiristanlığa məhz bu darvazadan gedə bilərdi. Şamaxı və Salyan darvazaları içəri tərəfdən hasar boyu salınmış yolla birləşmişdi. Bu yolla piyadalar və arabalar hərəkət edirdi. Həmin yol indiki Sabir küçəsidir. Divarlar hər iki tərəfdən dənizə tərəf yenirdi. Lakin sahildə yalnız içəri hündür hasar sahil tərəfdən şəhəri dövrələyir, ikinci alçaq divar isə sahildən dənizin içərilərinə tərəf uzanırdı. Beləliklə qala dəniz tərəfdən yalnız bir hasarla dövrəyə alınmışdı. Burada qaladan sahilə açılan üç qapı vardı.

      XII СКАЧАТЬ