Şəhid Ənvər Paşa. Nevzat Kösoğlu

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ gün məhv edilən dəstələrin yerinə yenisi ortaya çıxırdı. Hökumət bunların qarşısını almaq üçün təsirli gücü göstərə bilmirdi. Avropa hökumətlərinin etibarını itirmiş olması, artıq Osmanlı hökumətinin Rumeli hissəsini əldən çıxacağı hissini verməyə başlamışdı. Alban vətəndaşlarımız bunu anlayıb öz başları-nın çarəsinə qalmaq üçün döyüşürdülər. Onlar da məmləkətlərini zəbt edəcək yunançılıq fikrinə qarşı silahlanmışdılar. Bu qarışıqlıq içində hər kəsdə, elə hər gün ölməkdən və ya alçaldılma içində yaşamaqdansa, İstanbul idarəsini düzəltmək üçün döyüşmək, beləcə ya vətəni tamamilə qurtarmağa və yaxud bu yolda qürurlu şəkildə ölmək üçün döyüşmək həyəcanı oyanmışdı. Lakin hələ bunu hərəkətə çıxarmaq üçün bir təşəbbüs yox idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 57)

      Belə başa düşmək olur ki, gənc Ənvər də asan yolu seçmiş, zamanın digər ziyalıları kimi həlli Hökumətin dəyişdirilməsində axtarmışdır. Avropa hökumətlərinin güvəninin Kazanılmasını bir təminat kimi düşünməkdədir. Bu gün bizə çox avamca görünən bu baxış tərzi o günün ziyalılarının çoxunda olub. Halbuki eyni Ənvər xatirəsinin başqa yerlərində Avropalı dövlətlərin təklif etdiyi islahatların məmləkəti parçalamaqdan başqa bir şeyə yaramadığını da yazmaqdadır. Elə görünür ki, gerçəyi yaxından anlaya bilmələri üçün dövlət məsuliyyətini yüklənmələri lazım gələcəkdi.

      Tənzimat və arxasınca İslahat Fərmanlarıyla, Müsəlman təbəə ilə eyni siyasi haqlara qovuşan qeyri-müsəlmanlar milliçiliyin gətirdiyi həyəcanlar içində irəli addımlarını atmağa davam etməkdədirlər. Rusiya və Avropalı dövlətlərin barmağı davamlı Balkanlardadır. Şərq Məsələsi olaraq xarakterizə edilən problemlər, artıq Osmanlı İmperatorluğunun bölüşdürülməsi hesab edilməkdədir. Rum, Bolqar, Xorvat və Serb kimi Balkanlı qeyri-müsəlmanların İmperiyadan qoparaq müstəqilləşməsi üçün, Avropa dövlətləri və Rusiya tərəfindən açıq dəstək verilməkdədir.

      Şərqdə Erməni məsələsi olaraq gündəmə gələn hadisələr də, eyni dəstəklərlə eyni hədəfə yönəlmişdir. Bütün bu proseslər islahat adı altında addım-addım irəlilədikdən sonra, sonunda üsyanlara çevrilmişdir. Balkanların hər yanında Rum, Bolqar, Serb və Makedon dəstələri ilə qanlı mübarizələr davam etməkdə və Osmanlı Türk xalqı əriməkdədir.

      Sultan II Əbdülhəmid Xan, dövləti ayaqda tuta bilmək üçün əlindən gələni etməkdədir. Ancaq, onun açdığı məktəblərdə yetişən gənc zabitlər heç də onun kimi düşünmürlər. Bu nəsil, Namiq Kamal və bənzəri Yeni Osmanlıların həyəcan xəttində, Hökumət idarəsinin qurulmasını istəməkdə və bunu, eyni zamanda Balkanlardakı qiyamlara bir həll kimi düşünməkdədirlər. Tənzimatla birlikdə başlayan və Osmanlı İmperatorluğunu bərabər vətəndaşlar statusuna söykənən yeni bir anlayış üzərinə qurmağı hədəfləyən Osmanlıçılığa, Türklərdən başqa inanan və sarılan olmamışdı. Bəlkə bir az da çarəsizliyin verdiyi bir psixologiya ilə və Avropadan gələn sıx təlqinlər altında bu gənc insanlar, müsəlman-qeyri-müsəlman ayrımı etməyən bir qardaşlıq havası içində Hökuməti qurub, bu insanları da rəhbərliyə ortaq etməklə qurtuluşa çata biləcəklərini düşünürdülər. Bu gün, yəni tarixi inkişafları bilən insanlar üçün çox avamca görünən bu ideologiya Osmanlı cəmiyyətinin o günə qədər tanımadığı şiddətli bir təbliğat mühitində anlamaq mümkündür. Əsasən cəmiyyət yorğundur, cəmiyyətin ziyalıları həll yolu tapa bilmir və buna görə həqiqi olmasa da, asan həllər onlara cazibədar görünməkdədir. Cövdət Paşa, bütün bu proseslər içində, dövlətin əsasının zədələndiyini, quruluş qanununun tapdalandığını görmüş və söyləmişdi; amma bu gün belə kifayət qədər anlayanları olmayan bu idrakın bu gənclərə məxsus olmasını gözləmək mümkün deyildi.

      Müsəlman olmayan ünsürlər, əsasən millətçilik axınlarıyla qiyam qaldırmış, milli mədəniyyətlərinə dönüş prosesinə çoxdan başlamışdılar. Onlar, İbni Haldunun "Asabiyetin¹³ son hədəfi dövlət olmaqdır." qanununa uyğun olaraq hədəflərinin fərqində idilər və addım-addım irəliləyirdilər. Hökumətin elanı da bu addımlardan ən böyüyü olacaqdı. Balkanlardakı müsəlman olmayan ünsürlər, silaha sarılıb şəbəkələr quraraq quldurluğa və müsəlmanlara zülm etməyə başladıqları zaman bunu həm bir milli qurtuluş hərəkəti, həm də hökuməti elan etməsi üçün Sultan Həmidi məcbur etmək prosesi olaraq göstərirdilər. Avropa ölkələri də Hökumətin elan edilməsini istəyirdilər. Çünki, bərabərlik statusu Kazanılmasıyla çox əhəmiyyətli bir addım atılmışdı; indi, qeyri-müsəlmanaların Osmanlı Məclisinə girərək hakimiyyətə ortaq olmaları, milli iradəyə təsir etməkəri ikinci böyük addım olacaqdı və “Şərq məsələsi”ndə, yəni imperatorluğun parçalanmasında istifadə edilə biləcəkdi. Necə ki elə oldu və istifadə etdilər də.

      "Üç Vilayət" (Vilayat-i Seləse) olaraq xatırlanan və əhalisinin yarısından çoxu müsəlman olan Selanik, Kosova və Monastır vilayətlərində, ikinci böyük xalq olan Bolqarlar "Makedoniya makedoniyalılarındır" şüarı ilə 1902-ci ildə qiyam qaldırarlar. Daha əvvəl 1877-ci ildə Rus müharibəsi sonrasında “Ayaste-fenos razılaşması” ilə Makedoniya Bolqarlara verilsə də, daha sonrakı “Berlin razılaşması”nda geri alınmışdı. Amma əsl böyük qiyam illərcə sürən silahlanma və təşkilatlanmadan sonra 1903-cü ilin avqustunda başladı. Çox qanlı prosesə çevrilən və on beş-iyirmi min qiyamçının qatıldığı deyilən qiyamı Osmanlı ordusu ancaq üç ay içində yatıra bildi. Amma onların əsl məqsədi Av-ropa və Rus müdaxiləsini təmin etmək idi.

      21 iyul 1905-ci ildə “Cümə görüşündə” Sultan Həmidə bomba atılsa da, nəticəsi olmur. Xarici dövlətlərin müdaxilələri gün keçdikcə artmaqdadır. 1906-cı ildə Makedoniyadakı maliyyə islahatı bəhanə edilərək Midilli və Limni gömrük və poçt-teleqraf binaları xaricilər tərəfindən işğal edilmişdi.

      Balkanlarda Osmanlı zabitləri bu qeyri-müsəlman üsyançılara qarşı bezdirici mübarizələrində qəhrəmancasına vuruşurdular. Xüsusilə 1903-cü il qiyamından sonra Osmanlı zabitləri də daha hazırlıqlı olmuşdular; üsyançı dəstələrə qarşı, sadəcə vəzifə olduğu üçün deyil, ehtirasla döyüşürdülər. Bəli, mayor Ənvər onların arasında idi. Bismillahsız addım atmayan bu gənc zabit "Ya Rəbbi! Mənə, vətənimə, millətimə və dinimə yaxşı xidmətlər etməyi nəsib et", – deyə davamlı dua edir, qorxu tanımırdı. Və ulduzu parlayırdı. Şövkət Süreyya bəy deyir ki: "Bu həmin Ənvər Bəydir ki on il sonra ordudakı komanda heyətinin hamısını təmizləyəcək. Balkan müharibəsində az qala güllə atmadan dağılan bir ordudan yalnız bir il yarım sonra idarəçilik işlərində dünyanın, bəlkə də, ən intizamlı ordusunu quracaq." (Ş. Süreyya Aydəmir, Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər Paşa, İstanbul 1970, c. I, s. 483)

      Makedoniyada döyüşən zabitlər, eyni zamanda Hökumət üçün Sultan Həmidə qarşı təşkilatlanırdılar. Onları özlərindən çıxaran əsas faktor üsyançılar deyil, xarici dövlətlərin müdaxilələri qarşısında Osmanlı Hökumətinin çarəsizliyi idi. Belə bir hadisə yaşanır: Monastırdakı Rus konsulu küçələrdə gəzir və rast gəldiyi Osmanlı əsgərlərini təhqir edir, hətta qamçısı СКАЧАТЬ