Altunsaç. Курбан Саид

Чтение книги онлайн.

      Olayı dəyərləndirməkdə, ona qiymət verməkdə baxışlar savaşı daha qabarıq cizgilərlə verilir. Bektaşi təriqətinin dərvişi Əliqulunu ölümün pəncəsindən almış Hassanı Sarayevoda hamı ehtiramla qarşılayır, əmizadələri onun şöhrəti kölgəsində məst olurlar, arvadı Asiyadeh onu qəhrəman sayır, o isə bütün bunlara öz mentalitetinin prizmasından baxır, hətta həyat yoldaşının nə demək istədiyini düz-əməlli anlamır: «Hassa,– dedi. Sən qəhrəmansan. Səni lap çox sevəcəm. –Elədir, –Hassa mürgülü dilləndi,– asiyalıların əlindən çıxmaq asan deyildi» (səh. 130).

      Asiyalının yerdən oturmasına avropalı ağız büzür, Avropa mədəniyyətinə yiyələnən insana «Asiyanın pozğun libasını əynindən çıxarmış» adam kimi baxır, odur ki, onun fikrincə yerdən oturmaq və yerdə çörək yemək dərin mədəniyyətsizliyin əlamətidir. Asiyalı üçün isə yer insanın ayrılmalı olmadığı bu üzdəki vətənidir, odur ki, insan yerdən baş qaldırdığına görə onu rədd etməməlidir, tərsinə, xəlq olunduğu bir ovuc torpağı öz mənəvi çabasına qatmalıdır. Şərq təmsilçilərindən biri olan Con Rolandın fikrincə «Şərqin insanı özünün yerə bağlılığını duyur və yarandığı torpağın qarşısında məmnuniyyətlə mütilik edir».

      Arxitektura baxımından məscidlərin yatıq kümbəzləri də avropalıya xoş gəlmir. Bunun müqabilində o, qotik üsluba üstünlük verir, çünki onun fikrincə bu üslubla insan yerdən baş qaldırıb göylərə can atır və bu canatma ilə heyvan olmağın tərkini qılır. Şərqli üçün isə məscid «Asiyanın daşlaşmış ruhudur». Asiyalı Con Roland avropalılara şərq dərsi keçir: «Sayı bilinməyən yad gözlər məscidləri görmüşlər, lakin heç bir kafir bu evin rəmzini qavramaq iqtidarında olmamışdır. Heç kim qübbənin, kubik özül binanın, dördkünc ara qurğunun və minarənin alov simvolu ideyasını başa düşməmişdir».

      Avropalı Asiyanın rəssamlığını da bəyənmir, «rəssamlığınızda hər hansı canlı təsvir yoxdur. Qəmli dünya, şəkilsiz dünya», deyib Asiyanı primitivlikdə ittiham edir və həmin an da tutarlı bir zərbə alır: «Haqlısız. Asiya axirət dünyasına tuşlanıb. Avropa isə bu dünyaya. Ona görə də Avropaya canlı təsvirlər, canlı varlıqlar lazımdır. Asiya son ifadəsini fiqural şeylərdən, əşyalardan istifadə etmədən axtarır. İnsansal və heyvansal cismani formalardan yan keçmədən şeylərin platonik ideyasını yaratmalı olan birbaşa forma simvolu canlının və, deməli, ötərgi olanın təsvirindən imtina edir» .

      Vətən və vətənpərvərlik anlayışlarına münasibətdə də baxış bucaqları müxtəlifdir, ona görə də ziddiyyət yaranır, münaqişə törəyir və burdan da yenə asiyalı qalib çıxır, ya da yazıçı onu qalib çıxarır. Avropalı üçün vətən içində yaşadığı məmləkətdirsə, asiyalı üçün o, tam başqa bir aləmdir: «Vətən! Nə qədərki o səninlədir, zahiri varlıqla daxili şüur arasında heç bir ziddiyyət yoxdur. Vətən içində çimməyə vərdiş etdiyin çimoda, yaxud həmişə getdiyin qəhvəxana deyil. Vətən vətən torpağından birdəfəlik yaranmış mənəvi qurumdur. O həmişə burdadır, həmişə insanın içindədir. İnsan nə qədərki yaşayır, vətənin əsiridir, fərqi yoxdur, harda yaşayır-yaşasın. Vətəni və qəlbini yalnız o kəslər itirir ki, heç vaxt onlara sahib olmamışlar».

      Sənətin qayəsi məsələsində Avropa ilə Asiya, Doğu ilə Batı arasında kəskin ayrıntıları Qurban Səid öz qəhrəmanlarının dilində belə açır:

      «Hər bir insan Ölümsüz Yaradanı içində gəzdirən ölümlü övladdır. Sənətin amacı Yaradanın görünməz ruhunu duyula və görünə bilənlə ifadə etməkdir. Əgər insan övladdan yapışıb Yaradanı tərənnüm etməkdən başqa heç nəyə müyəssər olmursa, onun sənəti səthi və mənasızdır. Əgər o, Yaradanı ancaq mücərrəd ideyalarla tərənnüm etməyə can atırsa, onda sənət əsəri yox, metafizika yaradır. İçimizdə yaşayan, sözlə ifadələnən ölməzlik magiyadır. Söz materiyaya məhrəm olmalıdır, Adəm Həvvaya məhrəm olduğu kimi» (səh. 158). «Doğuya xas olan şeylərdə Yaradan üstündür, Batıya xas olanlarda isə yaradılan. Sənətçinin çabası hər bir olayda Yaradanı aramağa yönəlməlidir».

      Bu konsepsiyadan da Yaradanı ancaq mücərrəd ideyalarla tərənnüm etdiyinə görə Batı sənətdə metafizika yaradır və bunun bir səbəbini də yazıçı Batı sözünün gücsüzlüyündə görür: «Avropa dilləri sözün içində yaşayan gücü get-gedə itirirlər. Texnikanın bir ünsürünə, xalis anlaşıq təmrininə, ünsiyyətin neytral, axtalanmış vasitəsinə çevrilirlər. Biz şərqlilər daha çox canlıyıq, hələ ki sözün gücünü hiss edirik və Doğu ilə Batı arasındakı ayrıntı da elə budur» .

      Düşüncənin özündəki, düşüncə tərzindəki ayrıntıları, fərqli cəhətləri qeyd etməmək olmazdı. Romanda bu məsələ də kəskin qoyulur və Şərqlə Qərb, Avropa ilə Asiya düşüncə fərqlərinin açılmasına müəyyən cəhdlər göstərilir: «Batı düşünüşündə fərdiçilik, şəxsiçilik üstünlük təşkil edir. Bizdə (Asiyada, Şərqdə, Doğuda isə belə bir duyum ki, tamla ayrılmaz şəkildə bağlıyıq. Batı böyük kainatdan üzülüşmüşdür, onunla Universum arasındakı bağ qırılmışdır. Öz təşəxxüsü ilə Batının köçərilərə, qorunmaq üçün yörəsində xəndək qazan köçərilərə çevrilmək qorxusu var. Doğu isə ikicinslidir, kainatla təmasda yaşayıb hərəkət edir» .

      Mentalitetlər savaşı

      Sivilizasionlar savaşında mentalitetlərin uyuşmaması romanda ana xətti təşkil edir və özünü hər sahədə göstərir. Təbii ki, kiçik bir «Ön söz»də biz bu uyuşmazlıqların hamısını əhatə edə bilməyəcəyik. Odur ki, onları başlıca qruplar şəklində sadalamağı lazım bilirik.

      Mentalitet uyuşmazlığı özünü öncə ailəyə, qadına, sevgiyə münasibətdə göstərir.

      Məsələn, avropalaşmış Hassa sevdiyi Asiyadehdən bütün avropalılar kimi sevgi etirafını, Şərqdə saxta sevginin nişanəsi sayılan «Səni sevirəm» kəlməsini eşitmək istəyir, ancaq bu zaman asiyalı qızın gözlərində şimşək çaxır, sonra bu gözlərə qaranlıq çökür və o, qəzəblənib Şərqin, Asiyanın sevgi estetikasını qərbliyə başa salır: «Yad qadınla sevgi haqqında danışmazlar. Ona bu cür dana gözləri ilə baxmazlar. Sevgi məsələsində bizim də təcrübəmiz var, amma bizimki lal sevgidir, sevgidən əllər, gözlər, toy gecəsi üzdən sürüşüb düşən duvaq danışar».

      Ailə və namusa münasibətdə Şərqlə Qərbin baxış bucaqları çox parlaq boyalarla təsvir olunur. Şərq insanı ailənin başlıca funksiyasını nəslin artırılmasında, uşaqlarda görür, qərbli isə ailəyə seksual təminat və əyləncə yuvası kimi baxır, uşaq qayğısından azad! Asiyadeh Hassadan arvadını boşadığını eşidəndə onun ilk reaksiyası qadının sonsuzluğuna olur: «Başa düşürəm, arvadın uşağı olmayıb, Siz də boşamısınız». Hassanı heyrət götürür, o, Asiyadehi başa düşmür, çünki uşaq həm ona, həm də keçmiş arvadı Mariona bir çəpərdir: «Uşaq?! Necə yəni uşaq? Marion heç uşaq istəmirdi.». Cavab СКАЧАТЬ