Altunsaç. Курбан Саид

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ fon Bodmershof yaradıcılıq tandemi yarandı. Əsəd Bəyin tanışı Rolfun ikinci arvadı baronessa yazıçı ilə razılaşma əsasında onun mənafelərini müdafiə etməyə girişdi, faktiki olaraq öz «ari» adı ilə onu Almaniya polisinin mümkün qısnamalarından qorudu. Qurban Səid adının arxasında iki adamın: baronessa və Əsəd Bəyin gizləndiyi təxəllüsün qanuni daşıyıcısı da məhz Elfride Erenfels fon Bodmershofdur.

      Beləcə 30-cu illərin ikinci yarısı üçün Üçüncü Reyxin Kitab Müəlliflərinin Siyahısında belə bir qeydə rast gəlinir: Qurban Səid baronessa Elfride Erenfels fon Bodmershofun təxəllüsüdür.

      Əsəd Bəylə sıxı (onları yaxından tanıyanların güman etdiyi kimi intim) tellərlə bağlı olan Elfride fon Erenfels, yaxud Qurban Səid Azərbaycanın, Türkiyənin, Qafqazın, Rusiyanın və əvvəllər olduğu yerlərin həyatını, adət-ənənələrini, mədəniyyət və tarixini parlaq və dəqiq boyalarla tərənnüm edən Əsəd Bəyin yalnız nəşr maraqlarını müdafiə etmişdir. Əsəd Bəylə yazışmalardan göründüyü kimi, baronessa onun qonorarlarını Almaniya nəşrlərindən alıb tənha və xəstə yazıçıya göndərmişdir.

      Burada onlar məxfiliyi qorumuşlar. Məsələn, «Nyu-Yorker» jurnalında (oktyabr 1999) Əsəd Bəy haqqında iri həcmli məqalə çap etdirmiş Tom Raysin əldə etdiyi dörd məktubda bu barədə maraqlı məlumatlar var. Həmin məktubları Əsəd Bəy özünün son didərginlik yurdu İtaliyadan, Pozitanodan baronessa Elfridenin əri baron Rolf fon Bodmershofa yazmışdır.

      Birinci məktubun tarixi 21 iyul 1938-ci ildir. Burada Əsəd Bəy baron Rolfu onu yoluxmağa, tənhalığını və didərginliyini geniş ictimaiyyətə çatdırmağa çağırır. Sonra yazır: «Yuqoslaviyadakı Amerikan Ekspressin Afina bürosunun xətti ilə xanım Qurban Səidin adından 200 dollar aldım» («Xanım Qurban Səid» adı altında Elfride nəzərdə tutulur).

      Növbəti məktubda Əsəd Bəy Qurban Səid adına üçüncü şəxsdə toxunur ki, bu da pul vəsaitlərinin sərhəddən keçirilməsi üçün onun gizli ad olduğundan xəbər verir: «Belqradda, Qeza Kon nəşriyyatında … Qurban Səid üçün əlavə 150 dollar saxlanılıb. Qurban Səid bu pulu yolüstü götürə bilərmi? Və onunla kim hansı yolla əlaqə saxlaya bilər? … Bu barədə mənə yaz və, mümkünsə, təcili bildir görüm, Qurban Səid nəşriyyatla əlaqə saxlayıbmı».

      Bununla bağlı Tom Rays yazır: «Bu barədə heç nə bilmədən Elfride fon Bodmershof hər ehtimala qarşı nəşriyyata gedib… Əsəd Bəyin bu və digər məktublarında həmişə məyusluq duyulur; aydın görünür ki, Qurban Səid uydurma bir addır ki, Əsəd (Əsəd Bəy müəlliflər), necə deyərlər, onun arxasında gizlənib və bu yolla əsərlərinə çatan qonorarları almaqda davam edə bilib».

      Həmin illərdə yəhudi müəlliflər öz keçmişlərini gizlətmək məcburiyyətində qalmışdılar; əksəriyyəti yəhudilərdən ibarət Avstriya naşirləri Hitlerin 1933-cü ildə hakimiyyətə gəlişi ilə çətin vəziyyətə düşmüşdülər. Alman dilində çap edən üç kitab bazarı vardı: Almaniya, Avstriya, İsveçrə. Alman bazarı bunların ən irisi idi. Ona görə də Almaniyada satıla bilməyən kitabı buraxmaq sərfəli deyildi. Hətta Avstriya müstəqil olanda da nəşriyyatlar öz kitablarını nasist senzurasına təqdim etməliydilər ki, alman oxucusunun əksəriyyətinə çıxış tapsınlar.

      Belə bir şəraitdə, dəqiq deyilsə, Avstriyanın ilhaqından bir il öncə, yəni 1937-ci ilin aprelində «Əli və Nino» romanının Qurban Səid təxəllüsü ilə nəşri üçün müqavilə imzalanmışdır və bununla alman bazarına yol açılmışdır.

      Senzuranı azdırmaq məqsədilə Hollandiya və İsveç kimi üçüncü ölkələrdə qondarma nəşriyyatlar, baş nəşriyyatların yamsılayıcıları açılmışdı və kitablar indi bir ölkədə çap edilir, digərində cildlənir, sonra da Reyxə çatana qədər sərhədlər aşmalı olurdu. Məsələn, «Əli və Nino»nu çap edən «Tal» nəşriyyatı belə bir hiyləyə əl atmışdı. Problemin həlli üçün digər yol müəlliflərin öz adlarını, daha doğrusu, təxəllüslərini gizlətməsi idi. «Sonralar Romada italyan faşist siyasi polisinin fayllarında– Tom Rays yazır– mən belə bir məktuba rast gəldim ki, 1937-ci ildə Əsədin gizli addan istifadə etməyə xüsusi səbəbi olub. Vyanadakı italyan çuğulunun öz romalı rəisinə göndərdiyi məktub Əsəd Bəyin həmin yay məruz qaldığı gizli güdmənin tipik nümunəsidir. Məktuba imza 8 iyulda atılıb: ‘Əlahəzrət, məlumat verməyi özümə şərəf sayıram ki, Əsəd Bəyin Leo Noissumbaum təxəllüsü ilə nəşr olunması (seçmə bizimkidir–müəlliflər) Almaniyada yasaqlanıb. Bu səbəbdən də o, əsərlərini yeni ad altında ölkəyə keçirməyə cəhd göstərmişdir. Lakin kələyinin üstü açılmış və Əsəd Bəy öz məqsədinə çatmamışdır.’

      Bu, Əsədin Qurban Səid adı altında həqiqi adını gizlətməsini sübut etməsə də, səbəbin nə olduğunu açıq göstərir.

      Bir şey aydındır: «Əli və Nino»nun müəllifi dəyişkən zamanla birgə dəyişirdi. O, dünyanın çeşidli mərhələlərini və durumunu yaşamışdır: feodal-mülkədarlıqdan (Qafqazda, Azərbaycanda) kommunist-proletar, oradan da Avropa burjua demokratiyasına qədər. Sonradan isə Almaniyada faşist rejimi, o rejim ki, onu Avstriya və İtaliyada da dinc qoymadı. Özünün çətinliklərinə və spesifikasına malik yarımfeodal Rusiya gerçəkliyindən o, üstünə yeni sınaqlar ələmiş Avropa gerçəkliyinə düşmüşdü. Onu adını, imicini, bəzən də vətəndaşlığını dəyişməyə vadar edən səbəb də elə budur.

      Əsəd Bəyin (Qurban Səidin) həyat və yaradıcılıq yolunun işıqlandırılmasına yazıçının «çoxüzlülüyünü», onun Avropa ölkələrində yeni həyat şərtlərinə uyğunlaşma cəhdini yaradan bu atmosferin ortaya qoyulması yardımçı ola bilər. Aşkar görünür ki, o öz adı və imici ilə necə oynayır, dünyada baş qaldıran ideya və siyasi sistemlərə necə həssaslıq göstərir, özünün işıq üzü görən kimi populyarlaşmış tarixi-publisistik əsərlərində, elə 1929-cu ildə çap olunmuş ilk romanı «Şərqdə neft və qan»dan başlayaraq, dünyanın taleyi üçün vacib olan hadisə və proseslərə necə reaksiya verir.

      Növbəti 12 ildə o, 14 tarixi və 2 bədii roman buraxdırmışdır ki, onlar da 70 il sonra yenə diqqət mərkəzində dururlar, çünki, Tom Raysin yazdığı kimi, Əsəd Bəy «hətta neftin bazarlaşmasının quru mexanizmindən elə söhbət açır ki, elə bil bu, «Minbir Gecə» nağılıdır».

      Təsəvvürümüzdə insan, yazıçı mühacir və Azərbaycanda, Almaniyada, İtaliyada … mövcud siyasi rejimlərin qurbanı Əsəd Bəyin portreti canlanır. O, 20-ci illərin əvvəllərində publikanı özünün «ekzotik» qafqazlı libası ilə (papaqda, yaxud qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş çalmada) heyrətə salaraq hamının diqqətini özünə çəkirdi.

      Kitablarının Almaniya və ABŞ-da sarsıdıcı uğuru şovinist və nasist biçimli alman şərhçilərinin ona olan münasibətinə təsir etməyə bilməzdi. Almaniyada hələ atası ilə Berlində yaşayarkən yazıçı qınamalara məruz qalırdı və, təəssüf ki, bu qınamalarda onun azərbaycanlı həmvətənləri də az rol oynamırdı.

      1935-ci ildə gəmi ilə ABŞ-a gələndə artıq o, СКАЧАТЬ