Татар теленең тарихи грамматикасы : Фонетика. Морфология / Историческая грамматика татарского языка. Фонетика. Морфология. Фагима Хисамова
Чтение книги онлайн.
Читать онлайн книгу Татар теленең тарихи грамматикасы : Фонетика. Морфология / Историческая грамматика татарского языка. Фонетика. Морфология - Фагима Хисамова страница 15
Сүз уртасында (инлаут) татар әдәби телендә, шулай ук төрле диалект һәм сөйләшләрдә ике сузык уртасында (интервокаль позиция) борынгы q(қ) һәм k(к) тартыклары үзгәрешсез кулланыла, аерым сөйләшләрдә исә қ~ғ, к~г тәңгәллеге чагылыш таба:
а) бақыр, йоқо, қақы, тоқом, сақал, зықы, суқа, суқыр, чоқор, уқы һ. б.
қ~ғ тарихи тәңгәллеге әдәби телдә, асылда, берничә сүздә генә урын алган: йуғары<joқaru, туғыз<toқuz, йалығу<jalqu, тағы<taqï. Диалект һәм сөйләшләрдә исә бу тәңгәллек киңрәк таралган: тықрық – тығрық, йақа – йаға, чоқор – чоғор, бақыр – бағыр, вақыт – бағыт, туқый – туғый, чуқу – чуғу, чақрым – чағрым һ. б.;
ә) ике, тәкә, төкәнү (бетү), пәке, күкерт, күке, сәке, текә, бәкәй, төкер һ. б. к~г тәңгәллеге түбәндәге сүзләрдә килгән: игез<äkiz, сигез<säkiz, иген<äkin, чүгү, чүгәләү<čökü һ. б. Диалект һәм сөйләшләрдә: чикерткә – чигеркә, икенче – игенце һ. б.
Борынгы q(қ), k(к) авазлары сүз уртасында шаулы һәм сонор тартыклар янәшәсендә дә күпчелек сүзләрдә үзгәрешсез калалар: а) ақрын, йылқы, тақмақ, талқы, қойқа, ақсый, ақча, тақта, бақча, туқсан һ. б.;
ә) чикләвек, тәңкә, икмәк, чикмән, сиксән, иксез-чиксез, беркетү һ. б. Бу авазларның йомшавы, ягъни к~г чиратлашу, көнбатыш диалект сөйләшләрендә кайбер сүзләрдә чагылыш таба, һәм ул сүзләр, гадәттә, сузык өстәп әйтелә (интервокаль позиция барлыкка килә): туқсан – туг(ы)зан, сиксән – сиг(е)зән, чақрым – чаг(ы)рым һ. б.
Сүз ахыры (ауслаут): татар әдәби телендә һәм урта диалект сөйләшләрендә сүз ахыры, нигездә, саңгырау:
а) ақ, айақ, балық йуқ, қолақ һ. б.;
ә) күк, чик, чирек, тик, төк һ. б.
қ тартыгының сүз ахырында спирантлашуы, ягъни к~х тәңгәллеге көнчыгыш диалектның саз ягы сөйләшендә теркәл- гән: қапчық – қапцых, йастық – йастых, урындық – урындых һ. б.
*g(г), *ğ(ғ) тартыклары. Хәзерге татар телендә сүзнең төрле урыннарында шактый актив кулланыла торган йомык тел арты тартыгы г һәм өрелмәле увуляр тартык ғ авазларының тарихына килгәндә, тикшеренүче галимнәрнең бу мәсьәләдә фикерләре уртак дияргә мөмкин. Бу авазлар борынгы төрки нигез телгә нисбәтләнми, соңгырак чорларда килеп чыгышлары исә, нигездә, к, қ авазларының йомшавы (спирантлашуы) һәм яңгыраулашу күренеше белән аңлатыла. Әлеге авазларның, аерым алганда, татар телендә ныгып калуында һәм активлашуында гарәп-фарсы алынмаларының һәм рус теле аша кергән алынма сүзләрнең роле зур булуын билгеләп үтәргә мөмкин: гөл, гүзәл, ғәмәл, ғөмер, ғәдәт һ. б.
Тел арты тартыгы *g(г). Сүз башында *g(г) авазы төрки-татар нигезле сүзләрдә бөтенләй диярлек кулланылмый. Шулай да телдәге бер үзенчәлекле күренешне билгеләп үтәргә кирәк: әлеге аваз төрле аваз һәм образ ияртемнәрендә һәм алар нигезендә ясалган сүзләрдә сүз башында килә, аваз ияртемнәренең борынгыдан килгән үзенчәлекле сүз төркеме икәнен искәртсәк, бу әһәмиятле күренеш булырга мөмкин: гөр-гөр, гөп-гөп, гөрс-гөрс, гөлт, гөрләү, гөрселдәү, гүләү, гөрелте, гөрләвек, гөлт итү һ. б.
Сүз уртасында һәр ике позициядә, СКАЧАТЬ