Заҳарли газандалар. Я. Давлатов

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ keng halqali bo‘rtma yelkani bor. Zoldir yaltiroq sarg‘ish yashil shulasimon kanallari to‘q jigarrang, jinsiy bezlar qizg‘ish jigar rang. Yapon dengizida, tatar bo‘g‘ozida hamda Janubiy Kuril orollarida uchraydi.

      Suv o‘simliklari orasida cho‘milayotgan odamlar ko‘pincha zaharlanadi. Badanini kuygan joyida kuchli og‘riq va toshmalar paydo bo‘ladi. Muskullarning tarangligi tezkorlik bilan tushib ketadi, bunday holat nafas olish mushaklariga ham tarqaladi, qisqa muddatga ko‘rish va eshitish xususiyati yo‘qoladi, taxikardiya, arterial bosmining qisman ko‘tarilishi kuzatiladi, zaharlanish alomatlari besh kungacha saqlanib turadi. Zaharning tarkibi yetarli darajada o‘rganilmagan. Zahar neyro-muskul sinapslarini-xolino reaktiv sistema va parasimpatik asab tugunchalarini bo‘g‘ib qo‘yadi, simpatik nerv tugunlari zahar ta’siriga ancha chidamli. Zaharning antixolinesteraza ta’siri zaharning asab tizimiga ta’sirini kuchaytirishi mumkin. Zahar ta’siri ostida organizmda gistamin va serotaninni bo‘shatilishi jadallashadi, oxirgisi aftidan organizmni ruhiy zaharlanish belgilarini yuzaga kelishiga sababchi bo‘lsa kerak.

      Sianeya yoki qutb meduzasi (Cyanea capillata). Meduzalar orasida o‘ta yirigi bo‘lib, zoldirining aylanasi 2 m, paypaslagichlarining uzunligi 20-40 m, rangi ko‘pincha qizg‘ish-sariq yoki oq rangda, zoldirining atrofida 16 ta yirik parraklari mavjud. Sovuq suvda yashashni xush ko‘radi, Barens va Oq dengizlarda tarqalgan. Sianeyaning paypaslagichlariga tegib ketsangiz, bir, necha soniyadan keyin achituvchi og‘riq paydo bo‘ladi, 10-20 daqiqalardan so‘ng terida jarohat kuzatiladi. Turli kattalik va rangga ega bo‘lgan dog‘lar paydo bo‘ladi, shish ikki kungacha saqlanib turadi. Hayvonlarga nematosist ekstraktidan subletal miqdorda yuborganda jonivorning ichki a’zolari hamda yurakda qonning dimlanib qolishi kuzatiladi. Nematosistlardan ajratib olingan toksik fraksiya oqsillar aralashmasidan iborat bo‘lib, M-7000, sichqonga yuborganda nafas olish qiyinlashadi, changak bo‘lib qoladi va nihoyat u halok bo‘ladi, 0,7 mg/kg yuborganda 30 daqiqadan so‘ng, 0,3 mg/kg da esa 24 soatdan keyin hayvon o‘ladi.

      Zahar qaytmas gipotenziv ta’sir ko‘rsatadi, yurak mushaklarining o‘tkazuvchan tizimini shikastlaydi, silliq muskullarga qaytmas spazmatik ta’sir ko‘rsatadi.

      Dengiz arisi meduzalar orasida eng xavflisi hisoblanadi, uning o‘ta zaharli paypaslagichlari (kapsulalari)da kongestin, tallasin va genotoksin kabi maxsus moddalar topilgan, jonivorning hajmi 45 mm bo‘lib, suvda cho‘miladigan bolalar uchun akuladan ko‘ra havliroqdir.

      Atlantika okeanida dengiz morvani degan mahobatli meduza yashaydi, uning kattaligi ikki metrga yetadi, chaqishidan odam terisi kuyadi. Odam uchun dengiz anemonlari aktiniyalar hamda korallar ham xavflidir. Grek bulutlarini tutadigan ovchilar kasb kasalligiga chalinadilar: qo‘l terilari dag‘allashadi, achituvchi qichitma paydo bo‘ladi. Bunday kasal bulutlarning dastidan emas, balki ularga yopishib olgan uncha katta bo‘lmagan aktiniyalar ta’siridandir: keyinchalik barmoq to‘qimalari sarg‘ayadi, so‘ngra qorayadi va nihoyat barmoq to‘qimalari jonsizlanib qoladi.

      Ildizog‘izli meduzalar (Rhizostoma pulmo). Mazkur meduzalarda paypaslagichlari bo‘lmaydi, og‘zida ko‘p miqdorda parraksimon taramlashib ketgan bo‘rtmalari o‘zaro chatishib ketgan. Og‘iz parraklarining oxiri bo‘rtmalar hosil qilmaydi, balki ildizga o‘xshash o‘simtalar bilan tugaydi. Qora va Azov dengizlarida ildizog‘iz meduza rizistoma uchraydi u kuydiruvchi og‘riq chaqiradi. Rizistomaning nematosistlarida toksik peptid rizostomin mavjud bo‘lib, hayvonlarning nafas olish tizimini ishdan chiqazadi va hayvon nobud bo‘ladi.

      Oddiy aktiniya (Actinia equina). Korall poliplari meduzaga aylanmaydi, shuning uchun ham polipoid holda yashaydi. Mazkur sinfga taalluqli aktiniya ko‘pincha yakka yashaydigan dengiz hayvoni bo‘lib, tashqi ko‘rinishidan mo‘‘jaz gulga o‘xshaydi. Oddiy aktiniya qizil, jigarrang yashil rangga bo‘yalgan bo‘lib, kamdan kam hollarda rangsizlari uchraydi. Balandligi 3-4 sm, kattaligi 4-6 sm, ichki paypastlagichlarining uzunligi 2 sm dan oshmaydi. Paypaslagichlarining umumiy soni 192 taga yetadi, hayvon bezovta bo‘lganida ular kuchli ravishda qisqaradi. Qora dengizda, shuningdek, shimoliy dengizlarda tarqalgan.

      Aktiniyaning achituvchi hujayralari odam terisini kuydiradi va achituvchi qichitma paydo bo‘ladi. Jarohatlangan joyda tuguncha paydo bo‘lib, keyinchalik u to‘qimani chirishiga olib kelishi mumkin. Og‘ir hollarda isitma ko‘tariladi, bosh og‘riydi, holsizlik alomatlari kuzatiladi. Aktiniya bilan doimiy munosabatda bo‘ladiganlar, masalani, ilmiy xodimlarda eshakemiga o‘xshash allergiya chaqirishi mumkin.

      Paypaslagichlarning tozalanmagan ekstrakti sichqon qorin bo‘shlig‘iga yuborilganda LD₅₀ 13,8 mkg/kg, ekstraktdan ajratib olingan oqsil ekvinotoksinning M-20000, uning zaharlash kuchi sichqon tomiriga yuborilganda 33,3 mkg/kg ekvinotoksin gipotenziv ta’sir ko‘rsatadi, qon bosimini tushuradi hamda eritrotsitlarni gemoliz qiladi.

      Tealiya (Tealia felina). Mazkur aktiniyaning o‘lchami paypaslagichlari bilan birga 30 sm ga yetadi, rangi har xil qizg‘ish sariq, qizg‘ish dog‘lari bor. Paypaslagichlarning soni 80-100 taga etadi. Keng tarqalgan arktik-boreal tur. Barens, Qora hamda Bering dengizlarida, shuningdek, Sibir qirg‘oqlari bo‘ylab uchraydi. Paypaslagichlaridan ajratib olingan suyuqlik, sichqon qon tomiriga yuborilganda LD₅₀ 124 mg/kg, zaharning qisman tozalangani 6 mg/ kg ga teng. Zaharlangan odamda gipotermiya, badanning titrashi, tortishishi kuzatiladi. Ekstraktdan ajratib olingan tealiatoksinning M-7800. Toksin gistominolitik va gemolitik aktivlikka ega. Shuningdek, arterial bosimni ko‘taradi, yurak urishini kamaytiradi hamda nafas olish qiyinlashadi. Toksinning kardiotoksik ta’siri salbiy ino va xranotrop tasirining rivojlanishida, yurakni to‘la-to‘kis to‘xtab qolishida o‘z aksini topadi.

      Vajohatli meduzalar. Amerikada chiqadigan jurnallardan birining xabar berishicha Bermud orollarida vajohatli meduzalar paydo bo‘lgan. Ularning tana uzunligi 60 metrgacha yetadi. Bir necha hafta ichida ana shunday meduzalar 27 kishini zaharlab o‘ldirgan, shulardan 8 kishining murdasi meduza paypaslagichlari bilan o‘ralgan holda topilgan, qolgan murdalar suvning betida suzib yurgan. Mutaxassislarning fikricha mazkur meduzalar radioaktiv nurlar ta’siri ostida mutatsiyaga uchrab ana shunday mahobatli jonivorlarga aylangan. Radioaktiv moddalar esa halokatga uchragan sobiq sovet suv osti kemasidan tarqalgan. Hisob kitoblarga ko‘ra ana shu orolda 200 ta irsiyati o‘zgargan vajohatli meduzalar borligi aniqlangan. Ular dengiz hayvonlariga, suv osti kemalariga va kichikroq kemalarga ham hujum qilishga qodir bo‘lgan.

      Suvga kemadan turib nazar tashlaganda juda qiziq manzarani, g‘aroyib organizmlarni ko‘rish mumkin. Ko‘z ilg‘amas beqiyos ummonlarda yashovchi bu jonivorlar o‘z yelkanlarini ochib shamol va suv oqimi tomon suzadilar. Bu yelkanli meduzalarning bir turi – fizali nomli jonivar bo‘lib, uning yelkani suzgich pufagidan iborat. Bu jonivar o‘ta chiroyli bo‘lib turli hil ranglarga tovlanadi. Tashqi ko‘rinishidan fizali o‘ta nozik xushbichim mavjudotdir. Bordi-yu ana shu jonivorga yaqin kelib qolish nasib etsa, unga qo‘lingizni tekiza ko‘rmang, yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.

      Uning yelkani yoki pufagi murakkab gidrostatik moslama bo‘lib, jonivorning tana vaznini o‘zgartirib turadi. Pufakcha havo bilan to‘lganda fizali shamol esgan tomonga qarab suzadi. Shamol kuchayib suv to‘lqinlasha boshlagach, pufakcha devorlari siqilib, ortiqcha havo tashqariga chiqariladi va meduza ummon qa‘riga sho‘ng‘ib ketadi. To‘lqin tinchigandan so‘ng maxsus hujayralar yana gaz ishlab chiqaradi va meduza yana suvning betiga ko‘tariladi.

      Odatda havo pufagining tagida bir metrcha uzunlikda paypaslagichlari bo‘lib, unda juda ko‘p miqdorda kuydiruvchi hujayralar joylashgan. Ana shu paypaslagichlar baliq yoki boshqa bir jonivarga tegib ketsa, uni shol qilib qo‘yadi, ya’ni bunday hujayralar xavfli qurol hisoblanadi, unda o‘ta kuchli va tez ta’sir etadigan zaharli modda bo‘ladi. Fransuz olimlari fizali zaharini dengiz cho‘chqasi, kaptar va itlar ustida sinab ko‘rgach ana shunday xulosaga keldilar, ya’ni muskullar orasiga yuborilgan zahar eritmasi hayvonni so‘zsiz halok qiladi. Meduza zahari barcha ichki organlar hujayralarini nobud qiladi, o‘pka, СКАЧАТЬ