tentować (z łac.) – zabiegać, starać się. [przypis edytorski]
117
przecz (daw.) – dlaczego. [przypis edytorski]
118
fatum (łac.) – los; tu M. lm fata. [przypis edytorski]
119
dyskordia (z łac.) – niezgoda, skłócenie. [przypis edytorski]
120
buńczuk – drzewce zakończone kulą lub grotem, ozdobione końskim włosiem, symbol władzy wojskowej. [przypis edytorski]
121
konfidencja (z łac.) – zaufanie, zażyłość. [przypis edytorski]
122
wiwenda (daw., z łac.) – żywność, prowiant. [przypis edytorski]
123
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]
124
vacans (łac.) – wolne miejsce, wakat. [przypis edytorski]
125
oktawa – właśc. oktawa kolubryna, działo średniej wielkości, kalibru do 70 mm. [przypis edytorski]
126
nunquam (łac.) – nigdy. [przypis edytorski]
127
fawor (z łac.: przychylność, życzliwość) – wyróżnienie. [przypis edytorski]
128
Honores mutant mores (łac.) – godności zmieniają obyczaje. [przypis edytorski]
129
exemplum (łac.) – przykład; tu: przykładem jest. [przypis edytorski]
130
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba niebędąca aktorem, a występująca w filmie lub sztuce teatralnej w roli podrzędnej). [przypis edytorski]
131
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
132
paralusa (daw.) – paraliż; do paralusa: do cholery, do diabła. [przypis edytorski]
133
stojąć – stoją ci. [przypis edytorski]
134
znosić – rozbijać, pokonywać. [przypis edytorski]
135
et haec facienda, et haec non omittenda (łac.) – i to trzeba zrobić, i tamtego nie zaniedbać. [przypis edytorski]
136
stawa – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: staje. [przypis edytorski]
berdysz – szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu, używany przez piechotę do kruszenia zbroi. [przypis edytorski]
140
towarzysz – rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem. [przypis edytorski]
141
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]
142
kupy swawolne – oddziały, które odłączyły się od swojej armii. [przypis edytorski]
143
tentować (z łac.) – próbować. [przypis edytorski]
144
Radziwiłł, Michał Kazimierz herbu Trąby (1635–1680) – krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana III Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią. [przypis edytorski]
145
nec Hercules contra plures (łac.) – nawet Herkules na nic przeciw wielu. [przypis edytorski]
146
konie petyhorskie – średniozbrojna jazda w wojsku litewskim. [przypis edytorski]
147
potraw – siano z drugich sianokosów. [przypis edytorski]
Minerwa nad Marsem przemaga – mądrość góruje nad walecznością; Minerwa (mit. rzym.) – bogini mądrości, odpowiednik gr. Ateny; Mars (mit. rzym.) – bóg wojny, odpowiednik gr. Aresa. [przypis edytorski]
150
pro publico bono (łac.) – dla dobra wspólnego. [przypis edytorski]
151
pro memoria (łac.: dla pamięci, na pamiątkę) – tu: nauczka. [przypis edytorski]
152
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
153
Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis edytorski]
154
rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną. [przypis edytorski]
155
wyekspediować (z łac.) – wyprawić, wysłać. [przypis edytorski]
156
dragonia – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis edytorski]
157
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]
158
Nebaba, Martyn (zm. 1651) – ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego. [przypis edytorski]
159
północne zastępy – omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis edytorski]
160
Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]
