Qasoskorning oltin boshi. Xudoyberdi To‘xtaboyev

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ qaynonasi Bibiqiz xola chiqib, Namozning yelkasidan olib, uzoq ko‘rishdi. «Sho‘rimiz qurib qoldi», deb u ham ko‘zyoshi qildi. Yig‘lay-yig‘lay Namozni ichkari boshladi:

      – Kiravering, otangiz sizni kutib yotibdilar, – deb dalda berdi.

      Javlonqul yoshi elliklarga borib qolgan, mosh-guruch soqoli ko‘ksini qoplab tushgan, keng yuzli, barvasta kishi edi; uy bilan bitta bo‘lib yotibdi.

      – E, polvon o‘g‘lim, bormisan? – dedi u uyning shipiga tikilgancha. Kel, kela qol, peshonangdan o‘pay! Xayriyat, mening ham o‘g‘lim bor ekan! Onasi, mana o‘g‘limiz bor-ku, nega hadeb yig‘layverasan!

      – Nima bo‘ldi, amaki, – Javlonqulning oyoq tomoniga o‘tirayotib so‘radi Namozboy.

      – Hamdamboy yedi meni, o‘g‘lim, – bir to‘lg‘anib oldi Javlonqul, – belimni sindirishdi nomardlar. Naq kelisop bilan urishdi-ya! Qars etib singanini eshitdim. E, xudoyim!

      – Kuyinmang amaki! – qaynotasining boshi tomon surilib, peshonasidan marjon-marjon oqayotgan terni to‘nining o‘ngiri bilan artgan bo‘ldi Namoz, – qasosli dunyo bu, kuyinmang!

      – Xayriyatki, Sherniyoz jo‘rang borib qoldi, sherdek olishdi azamat. Xudo jonimni salomat qilsa, dunyosiga o‘t qo‘yaman bu boyning!.. O‘g‘lim, pahlavonim, kel, peshonangdan yana bir o‘pay!

      Kun botib, xona qorong‘ilasha boshladi. Ikki tokchaga qorachiroq keltirib qo‘ydilar. Qizlar chekka-chekkaga cho‘kib, boshlarini solintirib g‘am-u anduh og‘ushida o‘tirishibdi. Bibiqiz xola dasturxon yozib non, qand-qurs, ikki taqsimchada mayiz qo‘ydi. Nasiba katta qora qumg‘onda choy keltirib, sopol piyolalarga quya boshladi. Uyga go‘ristondek og‘ir jimlik cho‘kkan, ahyon-ahyonda qizlarning xo‘rsingani, og‘riqqa dosh berolmay, betoqat bo‘layotgan pahlavon Javlonqulning ingragani eshitilib qoladi.

      – Yo‘q! – sakrab o‘rnidan turib ketdi bir mahal Namoz. – Men buni shunday qoldirib ketmayman! Boy bilan hisob-kitobni o‘zim qilaman, kerak bo‘lsa o‘zim o‘t qo‘yaman uning xonadoniga!

      V bob

      HAMDAMBOYNING QO‘RG‘ONI

      Samarqand muzofotida ikkita katta boy bo‘lsa shularning biri hisoblangan dahbedlik Hamdamboy ellik beshlarda bo‘lsa ham yigitlardek chaqqon, harakatlari keskin, serzarda bir kishi, ushlagan joyidan uzib oladigan, bir so‘zli odam. Birov uning so‘zini ikki qilolmaydi, o‘zi ham o‘lgudek cho‘rtkesar. Buyog‘i Dahbed, Shahob bo‘lisi, uyog‘i Yangiqo‘rg‘on, Jo‘i Devona bo‘lislari, boringki, shu deparadagi jamiki boy-u boyvachchalar, to‘ra-yu mirzolar undan hayiqib turishadi. Sababki, Hamdamboy yiliga bir, goho ikki bora oqposhshoning noyibi huzuriga borib, ziyorat qilib keladi: oqposhsho oliy hazratlari xazinasiga oltin-u kumushlar jo‘natib turadi.

      Hamdamboy aslida kattaqo‘rg‘onlik. Padari buzrukvori Akramboy yurtning e’tiborli boyonlaridan bo‘lgan. Rus qo‘shinlari shahar darvozasiga yaqinlashib kelganda shahar hokimi kechasi qochib ketdi. Ortiqcha qurbonlar bo‘lishini xohlamagan shaharning qozi kaloni, o‘z davrining ilg‘or fikrli, fozil-u donishi, oqil-u adolatli, kambag‘alparvar qozi Ochildi Ne’matullo o‘g‘li Miriy boshchiligida bir guruh a’yonlar rus generalini non-u tuz bilan kutib oldilar. Kutib oluvchilar orasida Akramboy ham bor edi. Tez kunda u Damariq dahasiga mingboshi etib tayinlandi. Katta o‘g‘li Hamdamboyni rus ma’muriyati idorasiga xizmatga berdi. Hamdamboy oz fursat ichida Mirza Hamdam degan nom chiqardi. Tengqurlariga qaraganda xiyla hushyor, zehni o‘tkir edi uning. Rus tilini, rus yozuvini puxta egallab, hokim janoblarining hurmat-u e’tiborini qozondi. Avval solig‘ yig‘uvchi, so‘ngra shu idoraning noziri lavozimiga erishdi. Soliqlarning tayini yo‘q edi o‘sha paytlarda. Nozirlar istaganlaricha soliq yig‘averardilar, qancha ko‘p yig‘ilsa— podsholikka ham, nozirlarga ham shuncha yaxshi bo‘lardi. Sababki, yig‘ilgan soliqning to‘rtdan birini nozirlarning o‘zlari olar edi.

      Tinkasi qurigan el o‘rtasida katta g‘alayon boshlandi. Damariq, Ishtixon, Mingariq bo‘lislaridan, shaharning Hojiqurbon, Oq masjid, Ko‘chaxo‘r, Begijon dahalaridan vakillar kelib, qozi-kalon Miriy janoblariga arz ustiga arz qila boshladilar. Miriy janoblari, nihoyat, haqsizlikning poyoniga yetish uchun yeng shimardi. Hokimga ahvolni tushuntirishdi. Hokim taftish qilishga farmon berib, nohaqlikka yo‘l qo‘yganlar qattiq jazolansin deb, ko‘rsatma berdi. Hamdamboy uch yildan buyon yig‘ilayotgan soliqning to‘rtdan bir qismini ham xazinaga topshirmay kelar ekan. Agar bu sir oshkor bo‘lgudek bo‘lsa katta janjal boshlanishi aniq edi. Buni oldindan sezib, padari buzrukvori Akramboy mingboshi va boshqa a’yonlar maslahati bilan bir kechada g‘oyib bo‘ldi: hajga jo‘nab ketdi, degan ovozalar tarqaldi.

      Bu voqealar 1886-yilning yozida ro‘y bergan edi. Hamdamboy qaytib Kattaqo‘rg‘onga qadam bosmadi; Dahbedga kelib qo‘ndi-yu, kichikroq bir mulk sotib olib, shu yerlik bo‘lib qoldi. Kuzga borib bo‘lis saylovi paytida bo‘lis hokimligiga ko‘tarilib qoldi. Fuqaroning, ayniqsa xudojo‘ylar, mullo-yu mullavachchalarning e’tiborini qozonish umidida ancha-muncha xayrli ishlar qilgan bo‘ldi: Dahbedning Masjidi kaloni 1630-yilda Yalangto‘shbiy Bahodir tomonidan solingan bo‘lib, yillar o‘tishi bilan u yer-bu yeri buzilgan edi, uni ta’mir qildirdi.

      Dahbedning kunbotar tomonida – Oqdaryoga yaqin joylarda behisob botqoqliklar, zahkash yerlar bo‘lg‘usi edi. Gubernator janobi oliylariga yozgi oromgoh bahonasida qamishzorlariga o‘t qo‘yib zovur qazdirib ming tanobcha yer ochtirdi. Oqdaryoga damba qurdirib, suv chiqardi. Oradan ikki-uch yil o‘tgach, sholizor-u polizga aylangan bu yerlarning katta ulushini har tanobiga ming tillodan baho qo‘yib, pullab ham yubordi. Hamdamboy bora-bora shunday boyib ketdiki, Urgut tog‘lari etaklaridagi uyurlarda qanchadan-qancha yilqilari, Nurota yaylovlarida qancha qo‘ylari, Yangiqo‘rg‘ongacha bo‘lgan mazhablarda paxta, mayiz, bug‘doy sotib oladigan nechta gumashtasi borligini aniq hisobiga yetmasdi.

      Katta o‘g‘li savdo ishlari bilan shug‘ullanuvchi Zamonbekka Marg‘ilontepa qishlog‘i yonidan qo‘rg‘on qura boshladi. Yuz tanobcha keladigan mulkning atrofiga yetti paxsa devor urish, ichkari- tashqarili naqshinkor imoratlar solish, Sochma, Taxta Qoracha tog‘laridan oq marmar keltirish, ariq ochish, hovuzlar kavlattirish o‘zi bo‘lmaydi, albatta.

      Ikki yilcha ish yurishmadi.

      Nihoyat, bu yil erta bahorda esini taniganidan buyon jo‘yali ishga qo‘l urmagan, biror og‘iz rost so‘zlamagan Hamdamboy bir quvlik ishlatishga qaror qildi. Bo‘lis bozorlariga Omon jarchi orqali:

      «Bozordagi odamlar:

      Eshitmadim demanglar

      Qo‘li ochiq Hamdamboy,

      Marhamatli, xudojo‘y,

      Marg‘ilontepa qishlog‘da,

      Qishloqning adog‘ida,

      Katta imorat solur,

      Atrofin qo‘rg‘on olur,

      Ustalarga besh tanga,

      Devolzangga uch tanga,

      Oltin to‘lar hammangga,

      Kelavergin shu yonga,—

      deb jar chaqirtirdi.

      Hamdamboyning kimligini yaxshi bilgan, avval ham uning sovuniga kir yuvib ko‘rgan Dahbed, Shahob, Qo‘rg‘oncha, Soyaqishloq odamlari bu gaplarga uncha ham ishonmadilar, birontasi ham ketmon yoki bel ko‘tarib, qo‘rg‘onga bormadi… Lekin, devolzan-u duradgorlarga va’da qilinayotgan uch yoki besh tanga – bu katta pul edi. Boshqa boylarning yumushini bajarib, kuniga yarim tanga ham haq ololmaydigan qarol-u chorikorlar, usta-yu duradgorlar boshqa bo‘lislardan oqib kela boshladi. Ana shu nasiya bug‘doyni deb naqd somondan quruq qolganlar orasida jarqishloqlik Javlonqul bilan Xolbeklar СКАЧАТЬ