İran inqilabı və azadlıq hərəkatları. Хусейн Байкара

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ göstərir ki, müəllif ancaq 1978-ci il İran inqilabına qədər mövcud olmuş mənbə və ədəbiyyatlardan faydalanaraq bu kitabı yazmışdır.

      Kitaba yazdığı “Ön söz”də də müəllif etiraf edir ki, kitabı yazmağa başladığı zaman çox çətinlik çəkəcəyini bilmişdir. Belə ki, müəllif İran inqilabı haqqında qələmə alınmış çox mükəmməl və gözəl əsərlərin mövcudluğunu qeyd etməklə etiraf edir ki, əsəri yazdığı zaman Türkiyədə onları əldə etmək onun üçün çox çətin olmuşdur.

      Bu baxımdan kitabda toxunulmuş məsələləri indiki baxımdan təkmil, hərtərəfli, geniş səpkili, sanballı bir iş kimi qiymətləndirmək mümkünsüz bir işdir. Məlum olduğu kimi, sovetlərin devrilməsi və XX əsrin 70-ci illərində İrandakı durumun dəyişməsi ilə bağlı müəllifin bu kitabda toxunduğu məsələlərə aid hazırda çoxsaylı kitablar, məqalələr, sənədlər, xatirələr və s. işıq üzü görmüş, dəyərli əsərlər yazılmışdır.

      Əslində bu kitabın çapı və təbliği region ölkələri, xüsusilə Türkiyə, İran və Azərbaycan türklərinin bir-biri barədə daha geniş və ətraflı məlumat əldə etmələri, bir-birini daha dərindən tanımaları və bu zəmin əsasında hərtərəfli qarşılıqlı iqtisadi-ticarət və eyni zamanda mədəni-ədəbi əlaqələr qurmağa təşviq olunmaları baxımından çox əhəmiyyətli bir vəsaitdir.

      “İran İnqilabının inanc qaynaqları” bölümündə İran inqilabının başlıca ideoloji qaynağı olan İslam dininin şiəlik qolundan danışan H.Baykara İmam Hüseynlə Yezid arasında baş vermiş fikir ayrılığını diqqətə çəkir və buradaca siyasi bir təsnifatı ortaya qoyur, onu müasir mühitə tətbiq etməyə səy göstərir. Belə ki, müəllif adıgedən kitabında Peyğəmbərdən sonra xəlifə Əbu Bəkr, Ömər, Osman, Əli və İmam Hüseynin hakimiyyətinin xalqçılığa, demokratiyaya söykəndiyi fikrini irəli sürür və qeyd edir ki, İslamda bu zamana kimi soy-qəbilə üstünlüyü, əsilzadəlik ideyası yox idi. Lakin bundan sonra İmam Hüseyn və məsləkdaşları üzərində qələbə qazanaraq onları qətlə yetirən Yezid mənsub olduğu Üməyyə ailəsinin əsilzadəliyini, üstünlüyünü iddia etmiş, yaxın qohumlara böyük vəzifələr vermiş atası Muaviyənin yolunu gedərək öz hakimiyyətini də istibdad və zülm metodları ilə davam etdirmiş, öz ailə və nəslinin üstünlüyünü digər ərəb qəbilələrinə də qəbul etdirmişdir.

      İslamdakı bu iki mövqeyi qarşılaşdıran H.Baykara bu gün İranda birincinin, yəni xalqçılıq və demokratiyanın deyil, sonuncunun – əsilzadəliyin və sülalə üstünlüyünün hakimiyyətin əsas ideoloji qaynağı olduğunu ortaya qoyur. Belə ki, o “İranda babilik hərəkatı” bölməsində ortaya qoyduğu mövqeyini bu cür təsdiqlyir: “İranda hakim təbəqə dövlət məmurları, cahil, xeyir güdən mollalar və axundlar idi. Belə ki, hakimiyyət şah və onun sarayı da daxil olmaqla ruhani deyilən bu xain qrupun əlində oyuncaq olmaqdan başqa bir şey deyildi. Digər tərəfdən də azadlıq, mal və can toxunulmazlığı adına hər cürə haqq və hüquq problemləri ayaqlar altında əzilməkdəydi. Belə bir vəziyyətdən narahat olan İran xalqı Tanrıya sığınaraq, axır zaman peyğəmbəri, “Mehdi”ni gözləyirdilər. Çünki başqa bir yolları yox idi və belə anlarda insan övladına hökmən bir təsəlli mənbəyi lazım olur … Ortalıqda nə İslamın təmiz əxlaq qaydaları, nə də İranda qanun deyə bir şey qalmışdı.”

      “İranda babilik hərəkatı” bölümü də məhz müəllifin “İran İnqilabının inanc qaynaqları” barədə tezislərini açıqlamaq məntiqi ilə ortaya qoyulmuş və demək olar ki, kitabın ən maraqli bölmələrdən biridir. Müəllif bu bölümdə İranda Babilik hərəkatı, onun yaranma səbəbləri, mahiyyəti və xurafata, ədalətsizliyə və zorakılığa qarşı mahiyyətinin çox sadə və anlaşıqlı olan elmi bir səpkidə verilmişdir. Müəllif XIX əsrin ortalarında yaranmış babilik hərəkatını sonrakı illərdə baş vermiş hərəkatların başlanğıc nöqtəsi kimi qeyd etməkdə haqlıdır. Babilik hərəkatı rejimin və xurafatçıların zorakılığı ilə yatırılsa da, bu hərəkat ölkədə haqq və ədalət uğrunda başlamış xalq hərəkatları üçün milli oyanış ab-havası gətirmiş oldu. Bu oyanışın nəticəsində İranda Mirzə Mülküm xan və dostları tərəfindən yaradılmış ilk siyasi partiyalar – "Adəmiyyət cəmiyyəti", 1892-ci ildə yaradılan "İttihadi-İslam" (öncəki adı "Hövzeyi-bidaran" olmuşdur), görkəmli din və elm xadimi Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin başçılığı ilə yaradılmış siyasi təşkilatlar sonrakı xalq hərəkatları üçün istiqamətverici qüvvələr olmuşlar. Əsərdə xalqa və onun hərəkatlarına yol göstərən yenilikçi Mirzə Mülküm xan və Şeyx Cəmaləddin Əfqaniyə və onların məsləkdaşlarına xüsusi bir ehtiramla münasibət bildirilir. Sonrakı illərdə müxtəlif adlarla yaradılmış “əncümənlər” bu liderlərin təlimat və ideyalarından faydalanmışlar.

      Kitabda maraqlı bölmələrdən biri də Quzey Azərbaycandakı siyasi proseslərin və şəxsiyyətlərin Güney Azərbaycandakı xalq hərəkatlarına göstərdiyi təsir barədədir. Bu əsərdə Mirzə Kazım bəyin, Abbasqulu Ağa Bakıxanovun, Mirzə Fətəli Axundzadənin və digər elm, maarif və ədəbi xadimlərin yazı və fikirlərindəki inqilabi və novatorçu meyllərin böyük önəm kəsb etdiyini qeyd edir.

      Kitabın “İran yaylası” adlı bölümündə müəllif qarşıya qoyduğu məqsədinə sadiq qalaraq bu ölkənin inzibati-ərazi bölgüsü və etno-demoqrafik mənzərəsi barədə oxucularına çox yığcam, aydın bir dildə, eyni zamanda da sadə və anlaşıqlı bir strukturda məlumat verir. Müəllif ölkənin “İran” adlanmasına da toxunaraq qeyd edir ki, “bugünkü İran dövlətinin yerləşdiyi torpaq hissəsi coğrafiya anlamında İran yaylası adlanan yaylanın tam yarısını təşkil edir”. İrandakı dil ailələrindən bəhs edən H.Baykara yazır: “İanda aşağıdakı dillər danışılır: fars, türkcənin azəri (Azərbaycan nəzərdə tutulur – S.B.) ləhcəsi, kürd, lor, bəluc, Gümüştəpədə Türküstan sərhəddi boyunca Xorasanın şimalına qədər türkmənlərin yaşadığı bölgədə türkmən ləhcəsi, qaşqaylar, bəxtiyarilər, tatlar bölgəsində türkcə, Bəsrə körfəzi sahillərində ərəb dili”. Bunun ardınca müəllif sözügedən kitabında İrandakı ayrı-ayrı vilayətlər, onların adları və coğrafi mövqeyi barədə məlumat verir. “Azərbaycan” adlı bölmədə müəllif İranın şimal-qərbində yerləşən çox gözəl bir vilayət, onun Səhənd və Savalan kimi vüqarlı dağ silsilələri, Urmiya gölü, ən böyük şəhəri olan Təbriz və əhalisinin sayı barədə oxucusuna tarixi rəqəmlərə söykənən məlumatları təqdim edir.

      “İran əhalisi” bölümündə bu ölkənin etno-demoqrafik mənzərəsini oxucusuna təqdim edən müəllif onun içərisində türklərin çəkisi və durumunu xüsusi vurğulayır və bu barədə bunları yazır: “Beş il əvvəl həyata keçirilən siyahıyaalmaya görə, İranın əhalisi 36000000 təşkil edirdi. Əhalinin 36 faizi Azərbaycan türkləri, 8 faizi kürdlər, 3 faizi yörüklərdir (bəxtiyarilər, qaşqay qəbilələri). Bəluclar, lorlar 3%, erməni və yəhudilər 2% olub, yerdə qalan millətlər farslardır”. Bunun ardınca H.Baykara əsərində xüsusi olaraq vurğulayır: “Ciddi bir statistikaya görə, farslar 40-42% civarındadırlar.1

      Kitabda СКАЧАТЬ