Fəlsəfə : dərs vəsaiti. Elşən Bayramzadə

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ alışacaq gələcək mütəxəssisin dərin peşəkar hazırlığı onda vətəndaşlıq və insani keyfiyyətlərin təlim və tərbiyəsi olmadan baş tuta bilməz. İxtisasından asılı olmayaraq tələbənin fəlsəfi mədəniyyətə, fəlsəfi təfəkkürə yiyələnməsi onun dar peşə mütəxəssisindən geniş düşünə bilən yaradıcı insana doğru inkişafını təmin edə bilər.

      Fəlsəfə yarandığı zamandan insan və dünya haqqında biliklər sistemində xüsusi yer tutmuşdur. Bu ilk növbədə hansısa filosofun mövqeyindən asılı olmayaraq fəlsəfi diskursun mərkəzində insan və onun ətraf gerçəkliyə münasibəti, bu dünyada insanın yeri və rolu ilə əlaqəli problemlərin dayanması ilə bağlıdır. Fəlsəfə dünyagörüşünün nəzəri əsası olaraq bütövlükdə dünya və insanın mahiyyəti haqqında ümumiləşdirilmiş biliklər sistemi hazırlayır. Eyni zamanda fəlsəfə yalnız biliklər hazırlamaqla kifayətlənməyib bu biliklərdən düzgün, səmərəli və düşünülmüş şəkildə yararlanma yolları təklif edir.

      Məlum olduğu kimi, hər bir peşəkar bilik fəlsəfi düşünülmə ilə tamamlanmalıdır. Hər hansı yarpağın mövcudluğunun dar mənasını dərk etmək üçün, bütün ağac, onun kökü, gövdəsi, budaqları idrakın “süzgəcindən” keçirilməlidir. Konkret biliklər də həmçinin, öz-özlüyündə mövcud olmur, intellektual mədəniyyətin təməl prinsiplərinə əsaslanır. Deməli, xüsusi biliyin məzmununa nüfuz etmək üçün insan təfəkkürünün ümumi strukturunu anlamaq zəruridir.

      Bu gün heç zaman olmadığı kimi insandan həyata, ətraf gerçəkliyə zəkalı, düşünülmüş münasibət göstərmək tələb olunur. Lakin, belə münasibət heç də anadangəlmə olmur. Dünyaya, həyata zəkalı münasibətin göstərilməsi isə fəlsəfəni mənimsəməyi, fəlsəfi mədəniyyətə yiyələnməyi zəruri edir. Yazılmış dərs vəsaiti məhz bu məqsədin gerçəkləşdirilməsinə xidmət edir.

      Təqdim edilən dərs vəsaitinin əsas təyinatı tələbələrə fəlsəfi mədəniyyətin təməl prinsiplərini mənimsəməyə kömək etməkdir. Vəsait fəlsəfi təlim, cərəyan və problemlərin bütövlükdə işıqlandırılmağa iddia etmir. Lakin o, heç şübhəsiz ki, fəlsəfəni öyrənməyə başlayanlar üçün fəlsəfənin predmeti, onun əsas problemləri, fəlsəfə tarixinin əsas inkişaf mərhələləri və onun görkəmli nümayəndələrinin təlimləri, fəlsəfi metod və kateqoriyalar haqqında ilkin təsəvvürlər əldə etməyə imkan verəcək.

      I FƏSİL. Fəlsəfənin predmeti və funksiyaları. Fəlsəfi biliyin strukturu

      1. Fəlsəfə nədir?

      Bütün mövcudluq içərisində ən təəccüblü və qəribəsi insandır. Canlı təbiətin digər vücudlarına oxşarlığı ilə yanaşı, insan həm də onlardan kəskin şəkildə fərqlənir. Bu fərqi şərtləndirən əsas amil onun zəkaya malik olmasıdır. Alimlər bizim aid olduğumuz bioloji növü “Homo sapiens” adlandırırlar, bu isə latıncadan “Ağıllı insan” deməkdir. İnsanın ikinci fərqli cəhəti elə onun zəkalı təbiətindən irəli gəlir: insan digər canlı məxluqlar kimi təkcə mövcud olmaqla kifayətlənməyib, həm də mövcud olduğu dünyanı dərk etməyə, anlamağa və özü üçün şərh etməyə çalışır.

      Dünyanı anlamağa çalışan insanın öz-özünə verdiyi suallar çoxsaylı, onun maraq dairəsi isə qeyri-məhduddur. Bu suallar, onlara cavab axtarışı, həm də insanın hissləri, əhval-ruhiyyəsi və arzuları müxtəlif formalarda mövcud olur. Onlardan ən əsasları elm, din və fəlsəfədir.

      İnsanın mənəvi fəaliyyətinin hər üç formasının oxşar cəhəti ondadır ki, onların hər biri bizi əhatə edən dünyanın çoxobrazlığını, insanın mahiyyətini və onun bu dünya ilə qarşılıqlı təsirini anlamağa, və yaxud, şərh etməyə çalışmaqdır. Adlarındakı fərq isə dünya və insanı müxtəlif cür şərh etmələrində, müxtəlif metodlarından istifadə etmələrində və öz qarşılarına müxtəlif məqsədlər qoymalarındadır. Elm – öz biliklərinin yüksək dəqiqliyinə can atır, hər şeyi sübut etmək və əsaslandırmağa çalışır, eksperimental metodlardan istifadə edir. Din – varlığını sübut etmək mümkün olmayan, bizim üçün görünməz və əlçatmaz ali dünyanın –fövqəldünyanın mövcudluğundan söhbət açır. Bizə görünməz və əlçatmaz olan bu fövqəldünyanın mövcudluğunu sübut etmək mümkün olmasa da, ona inanmaq mümkündür və vacibdir, çünki, yerdə baş verən bütün hadisələr birbaşa ondan asılıdır. Fəlsəfə –dinin inamla cavab verib əsaslandırmadığı, elmin isə hələ cavab verə bilmədiyi problem və sirlərlə məşğul olur(B.Rassel). Fəlsəfə dünyanın necə yaranmasını və nə olduğunu, insan kimdir və onun həyatının mənası nədir suallarını aydınlaşdırmağa çalışır. Elm yalnız var olanı öyrənir, fəlsəfə isə bu nə üçün var, ondan əlavə daha nə ola bilər və bizim fikrimizcə nə olmalıdır kimi suallara cavab axtarır.

      “Fəlsəfə” termini iki yunan: “fileo” –sevmək, məhəbbət və “sophia” –müdriklik sözlərinin birləşməsindən yaranıb “müdriksevərlik” anlamını verir. İlk dəfə bu sözü qədim yunan filosofu Pifaqor(m.ö. VI əsr) işlədib. Görüşdüyü çarlardan birinin ona “Səndəmi müdriksən?” sualına: “Xeyr, mən müdriksevərəm” cavabını verib.

      Fəlsəfənin nə olması, onun məqsədinin əsas qayəsinin nəyə yönəlməsi məsələsində geniş fikir plüralizmi müşahidə olunur. Ən qədim zamanlardan günlərimizə qədər müxtəlif filosoflar bu sualları müxtəlif cür cavablandırmışlar.

      Pifaqora görə fəlsəfənin mənası həqiqətin axtarılmasındadır. Heraklit də bu fikri bölüşmüşdür. Platon hesab edirdi ki, fəlsəfənin məqsədi əbədi və mütləq həqiqəti dərk etməkdir. Bunu isə yalnız filosoflar bacara bilər, çünki, onlarda anadangəlmə müdriklik ruhu var. Ona görə də, filosof olmur, filosof doğulurlar. Aristotelin fikrincə, fəlsəfənin əsas məsələsi dünyanın özündə olan ən ümuminin dərk edilməsidir, onun predmetini isə varlığın ilk başlanğıcı və səbəbləri təşkil edir. Digər bir yunan filosofu Epikür isə hesab edirdi ki, fəlsəfənin vəzifəsi insanı gələcək qarşısında qorxudan və iztirablardan azad etmək, onun xoşbəxtliyə çatmaq və mənəvi sağlamlığına yardımçı olmaqdır.

      Fərqli filosoflar tərəfindən fəlsəfənin vəzifələrinin müxtəlif cür qavranılmasına baxmayaraq, bütün fəlsəfi konsepsiyalar üçün ümumi olan müddəalar mövcuddur. Onları aşağıdakı kimi göstərmək olar:

      1. Varlığın ən ümumi problemlərinin tədqiqi. Burada varlıq universal anlamda başa düşülür: maddi və ideal varlıq, təbiətin varlığı, cəmiyyət və insanın varlığı.

      2. İdrakın ən ümumi problemlərinin tədqiqi. Dünya dərk olunan, yoxsa dərkolunmazdır; idrakın mahiyyəti və həqiqət nədir; idrakın obyekti və subyekti nədir və s.

      3. Cəmiyyətin fəaliyyəti və inkişafının ən ümumi problemlərinin tədqiqi. Cəmiyyət nədir; onun inkişafına təsir göstərən, stimullaşdıran amillər hansılardır; o necə inkişaf edir və s.

      4. İnsan mövcudluğunun ən ümumi və əhəmiyyətli problemlərinin tədqiqi. İnsanın mahiyyəti və onun həyatının mənası nədir; maddi və mənəvinin vəhdəti; fərd, fərdiyyət və şəxsiyyət problemləri və s.

      Deməli fəlsəfəni varlıq, idrak və insanın dünyaya münasibətinin ən ümumi prinsipləri haqqında təlim kimi təyin etmək olar.

      2. Fəlsəfə dünyagörüşü kimi

      Dünyagörüşü –insanın ətraf dünya və orada özünün yeri haqqında ən ümumi baxışlarının məcmusudur. Hər bir fəlsəfə həm də dünyagörüşüdür. Lakin, heç də hər bir dünyagörüşü fəlsəfə deyil. Deməli, “dünyagörüşü” anlayışı “fəlsəfə” anlayışından daha genişdir.

      Dünyagörüşü mürəkkəb mənəvi СКАЧАТЬ