1
Wolter – właśc. François-Marie Arouet (pseud. Voltaire) urodził się w r. 1694 w Paryżu, umarł, również w Paryżu, w r. 1778. [przypis tłumacza]
2
Russo – właśc. Jean-Jacques Rousseau (1712–1778) pisarz francuskojęzyczny, pochodzący z Genewy, filozof; tu: zapis nazwiska zgodny z wymową oraz polską odmianą formy fonetycznej. [przypis edytorski]
3
sprawa Calasów – sprawa Jeana Calas, hugenoty, oskarżonego w 1762 r. o zamordowanie swego syna, Marc-Antoine'a zamierzającego rzekomo przejść na katolicyzm (Marc-Antoine najprawdopodobniej popełnił samobójstwo lub padł ofiarą napadu); ojca połamano kołem dla uświetnienia uroczystości dwudziestej rocznicy rzezi hugenotów, z syna uczyniono katolickiego świętego-męczennika, jego młodszego brata, Pierre'a zmuszono do konwersji na katolicyzm, wszystkich zresztą członków rodziny dotknęły represje; w związku z tą sprawą Voltaire napisał Traktat o tolerancji w 1763 r., a w 1765 r. doprowadził do rehabilitacji Jeana Calasa przez fr. parlament. [przypis edytorski]
4
ad hominem (łac.) – dosł. do człowieka; argument ad hominem: niemerytoryczny sposób argumentowania odnoszący tezy rozumowania do konkretnej osoby. [przypis edytorski]
5
noc św. Bartłomieja – dokonana w Paryżu z 23 na 24 sierpnia 1572 r. rzeź, której ofiarą padło 3 tys. hugenotów (fr. kalwinów) na czele z ich przywódcą, admirałem Coligny i która dała sygnał do dalszych rzezi w całej Francji; krwawą rozprawę z heretykami pochwalił papież Grzegorz XIII, złożył też specjalne podziękowania Katarzynie Medycejskiej jako inicjatorce zajść. [przypis edytorski]
6
Russa – właśc. Rousseau. [przypis edytorski]
7
ecrasons l'infâme (fr.) – zniszczmy tę hańbę. [przypis edytorski]
8
Westfalia – Wolter, prawdopodobnie dla jakichś osobistych wspomnień, darzył Westfalię szczególną antypatią. [przypis tłumacza]
9
dowcip (daw.) – inteligencja. [przypis edytorski]
10
Kandyd – z fr. candide: naiwny, szczery, czysty. [przypis edytorski]
11
funt – tzw. funt paryski wynosił 0,489 kg. [przypis edytorski]
12
preceptor – wychowawca, nauczyciel. [przypis edytorski]
13
Pangloss – imię utworzone z gr. pan: wszystko i glossa: język, mowa. [przypis tłumacza]
14
wpodle – podług, wzdłuż. [przypis edytorski]
15
król Bułgarów – to król pruski Fryderyk II; Bułgarzy: Prusacy; Abarowie: Francuzi. Cała anegdota stanowi aluzję do wojny siedmioletniej. [przypis tłumacza]
16
człowieka, który (…) rozprawiał o miłosierdziu – chodzi o pastora protestanckiego. [przypis tłumacza]
17
anabaptysta – członek powstałej w XIX w. w Niemczech grupy wyznaniowej, która żądała m. in. powtórnego chrztu w wieku dojrzałym. [przypis tłumacza]
18
stoczony – tu: zgniły. [przypis edytorski]
19
uczuli, że ziemia drży im pod stopami – Trzęsienie ziemi w Lizbonie nastąpiło dn. 1 listopada 1755; towarzyszyły mu straszliwe pożary i sceny łupiestwa. Pochłonęło blisko 20 000 ofiar. Wolter napisał z przyczyny tego wypadku poemat, który dał powód do polemiki listownej z Janem Jakubem Rousseau. Kandyd jest ostatecznym zamknięciem tej polemiki, którą obszernie wzmiankuje Rousseau w swoich Wyznaniach. [przypis tłumacza]
20
zdeptałem cztery razy krucyfiks w czterech podróżach do Japonii – Holendrzy w XVII w. w Japonii dla ułatwienia sobie handlu zgodzili się „podeptać krzyż” i wyprzeć się chrześcijaństwa. [przypis tłumacza]
21
autodafé – istotnie, auto-dafé miało miejsce 20 czerwca 1756 [auto-da-fé (z portug.: akt wiary), uroczystość kończąca proces inkwizycyjny osób oskarżonych o herezję, czary i in. odstępstwa od religii katolickiej, polegająca na publicznym wyznaniu winy, skruchy i deklaracji wiary katolickiej, po niej następowała egzekucja; Red. WL]. [przypis tłumacza]
22
jedząc kuraka, oddzielili tłustość – podstawa oskarżenia przez inkwizycję o praktykowanie judaizmu. [przypis edytorski]
23
san-benito – żółty płaszcz podobny krojem do habitów zakonu św. Benedykta, w który ubierano ofiary Inkwizycji. [przypis tłumacza]
24
ziemia zatrzęsła się na nowo – istotnie, w r. 1756 zdarzyły się ponowne trzęsienia ziemi. [przypis tłumacza]
