Ahmet Baytursınulı. Nergis Biray

Чтение книги онлайн.

      AYDINLANMA HAREKETİ ALAŞ FİKİRLERİNİN AHMET BAYTURSINULI’NIN ESERLERİNDEKİ YANSIMASI 11

      Kazak Türklerinin millî uranı olarak bilinen Alaş sözcüğü, vaktiyle ‘Kazak, Özbek ve Nogayların hepsi için ortak millî bir parola olarak kullanılmıştır. Togan, ilk cildi 1972’de Almatı’da yayımlanan Kazak Sovyet Ansiklopedisi’nde Alaş sözcüğünün ‘Deşti Kıpçak’ anlamında kullanıldığını, Kazak Türklerine ‘Kazak’ denilmeden önce onların ilk olarak bu adla anıldıklarını ifade eder (Togan 1947: 31/ Türkistan). Ayrıca ‘Türk boyları arasında ilk defa Kazak adını alanların Oğuz, Kıpçak ve Kanglılar olduğunu’ da belirtir (Oraltay 1973: 17). Oraltay ise, Togan’ın bu tespitlerinden hareketle ‘Alaş’ sözcüğünün bütün Türk boylarına ait tarihî bir maziye sahip olabileceğini dile getirir (1973: 20).

      Togan, ‘Alaş’ sözcüğünün ilk anlamını ‘millî mesele mevzuu bahis olunca ve millî düşmanlarla karşılaşılınca kullanılan Kazak Türklerinin uranı’ olarak açıklar. Sözcüğün ayrıca ‘memleket ve ulus’ anlamlarına geldiğini de ifade eder (1947: 497). Alaş sözcüğü, Kazakistan tarihinde, kültüründe, dilinde topluma yön veren ve derin izler bırakan bir hareketin olarak kullanılmıştır.

      Alaş veya Alaş Orda, Rusya’nın Kazakistan’ı ekonomik ve sosyal problemlerin içine atıp sömürge durumuna getirme planlarına karşı çıkan Kazak aydınları tarafından 20. yüzyılın başlarında (1905) ortaya konulan millî çizgideki hareketin ve bu adla kurulan Kazak siyasî partisinin adıdır. Bu süreçte Rusya tarafından Kazakların verimli otlaklarına el konulur, halkın mal mülkü resmen devlet mülkü ilan edilir, bu verimli topraklara Slav göçmenler yerleştirilir, bütün bu toprak kayıplarının ardından göçer Kazakların hayvan sayılarında da büyük azalmalar başlar ve Kazak konargöçerleri hayvanlarını otlatmak için Çin gibi başka ülkelerin topraklarına göçmeye başlarlar. Bu tür olaylar sonrasında Kazak halkının büyük bir bölümü fakirleşir, halk büyük bir kıtlıkla karşı karşıya kalır (Koygeldiyev 1995: 50-51). Bütün bu olanların ardından 1905 Rus ihtilali ve II. Çar Nikola’nın demokratik özgürlükler ilan ettiği bildirisi sonrasında yüksek okullardan mezun, şuurlu Kazak aydınları, gizli bir Kazak hareketi başlatırlar. Bunların içinde Alihan Bökeyhan (1866-1937), Ahmet Baytursın (1873-1937), Mirjakıp Duvlat (1885-1937), Mustafa Şokay (1890-1941), Hâlil Dostmuhammed (1883-1939), Muhtar Avezov (1897-1961), Mağjan Jumabay (1893-1937) gibi aydınları saymak mümkündür (Kendirbai 2002: 1132).

      Alaş aydınları, temel olarak 20. yüzyılın başında milletin bağımsızlığı için mücadeleye başlamışlar, toplumun maddi ve manevi gelişmesi, siyasi alandaki asıl hazinesinin dil olduğuna da özellikle dikkat çekmişlerdir. Alaş hareketinin amaçları, Türkistan’da hayatın çağdaş hale getirilmesi, Kazak ve Kırgızların kültürlerini hür bir şekilde yaşayabilmeleri, Türkistan bölgesine yerleşen Rusların buradan uzaklaştırılmasıdır. Alaş hareketi, Türkistan Müslümanları Kongresi, Türkiye’deki Jön Türkler, İtil-Kama bölgesindeki Mir Sultan Galiyev’in kurduğu Türk-Tatar Komitesi ile de iş birliği yapmıştır (Biray 2015: 5).

      Alaş’ın ilk büyük kurultayı 1905 yılı Haziran ayında Karkaralı’da 14.500 Kazak Türkünün katılmasıyla gerçekleşir. Bu toplantının hatip, idareci ve düzenleyicilerinin hepsi Alaş mensuplarıdır (Togan 1947: 346).

      Kazak liderleri bu ilk süreçte Rus Müslümanlarının toplu hareketlerine katılmış, Rus Kadetlerinin12 fikirlerini kabullenmiş ve paylaşmışlardır. 1905 sonrasında Kazak aydınları ve liderleri bilimsel ve edebi eserlerini de yayımladıkları yayıncılık çalışmaları ile ilgilenmişlerdir. Bunlar içinde ‘Serke (1907)’, ‘Kazak Gazetesi (1913-1918, Troitsk)’, ‘Kazakstan (1911-1913,Ural)’, ‘Dala (1911-13)’, ‘Eşim Dalası (1913, Petropavlosk)’, Sarı-Arka (1917-19, Semipalask)’, ‘Birlik Tuvı (1917, Taşkent)’, vs. ilk örnekler olarak kabul edilebilir (Kendirbai 2002: 1135). Zaten Rusların sıkı takibi altında yayımlanan bu dergi ve gazeteler, buralarda basılan yazılara bahaneler bulunarak kısa süre içinde kapatılır.

      Kazak toplumunun geri kaldığı hususunda aynı düşüncede olan aydınlar, yerleşik hayata geçilmesinin gerekliliği konusunda da hem-fikirdiler. Kazak kimliğine sahip çıkmak da bu süreçte önemli olarak görülmüş, aydınlar Kazak dilinin korunması ve edebiyatının geliştirilmesi ile Kazak kimliğinin korunabileceğine inanmışlardır.

      Şubat 1916’da Baytursın ve Bökeyhan, I. Dünya Savaşı sırasında Kazakların askere alınmaları ve döndüklerinde onlara toprak bağışlanması konusunda idareyle görüşmeler gerçekleştirirler. Ancak, Kazak bozkırında ve Taşkent’te bu iki lideri dinlemeyen halkın isyanlarının başlaması, Rusların silahsız ve güçsüz insanların yaptığı bu ayaklanmaları kanlı bir şekilde bastırması, Kazakların mallarının yağmalanması sonunda Çin’e ilk büyük Kazak göçü gerçekleşir (Asfendiyerov 1994: 108-109).

      21-28 СКАЧАТЬ