Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Müsəllim Həsənov

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ adlanan Sofiya Qızbikənin kəbini 1896-cı il iyunun 28-də Dərbənd şəhərində Qazı Axund Molla Sadıq Kişnamazov tərəfindən kəsilib.

      Növbəti sənəd Hacının 1898-ci ildə doğulan qızı Leylanın doğum şəhadətnaməsidir. Bakıdakı Gileyli məscidinin doğum kitabına əsasən verilən şəhadətnamədə uşağın atasının – H.Z.Tağıyevin 56, anasının – Sona Balakişi bəy qızının isə 18 yaşı olduğu göstərilir.

      1899-cu ildə Hacının daha bir qızı dünyaya gəlir – Sara… Təbii olaraq onun doğum kağızında Tağıyevin yaşı artıq 57 göstərilir.

      Bu sənədlərə əsasən inamla söyləmək olar ki, Hacı 1842-ci ildə doğulub. Amma həmin arxiv qovluğunda saxlanılan başqa bir möhürlü sənəd bu fikri təkzib edir: «ŞƏHADƏTNAMƏ verilir Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsindən ondan ötrü ki, Bakı şəhərinin sakini Hacı Zeynalabdin Tağıyev öz atası Tağı Tağıyevin qanuni arvadı Ummu xanım Axund Zülfüqar qızından 1823-cü ildə doğulub.

      Onun doğulduğu gün və ay məlum deyil.

      Ruhani İdarəsi imzalarla və dövlət möhürü ilə təsdiq edir.

      12 oktyabr 1899-cu il.

      Tiflis şəhəri.

      Ruhani İdarəsinin sədri, Zaqafqaziya şeyxülislamı A.Axundzadə,

      Üzvləri Talıbzadə, Sultan Hüseynbəyov».

      Beləliklə, bu sənədlər əsasında məşhur milyonçunun doğulduğu illə bağlı ortaya dörd rəqəm çıxır: 1819, 1823, 1838 və 1842.

      Tağıyevin doğum tarixi barədə müəmmanın qısa tarixçəsi belədir.

      Yəqin ki, 1899-cu ildə verilən doğum şəhadətnaməsi də yaddaş əsasında tərtib edilib. Çünki Tağıyevin doğulduğu 1823-cü ildə (lap 1838-də də!) məsciddə dəqiq qeydiyyat aparıldığı inandırıcı görünmür.

      Hər halda, Hacının doğum tarixi ilə bağlı bilgilər bu qədərdir. Lakin indinin özündə də Tağıyevin doğum tarixi ilə bağlı müəmmaların nədən qaynaqlandığı barədə müxtəlif mülahizələr səsləndirilir. Hacının 1896-cı ildə Balakişi bəyin qızı ilə ailə quranda yaşını bir qədər «azaltmasını» təbii və inandırıcı hesab edənlər var.

      Bəs onda Hacı bundan üç il sonra Zaqafqaziya Ruhani İdarəsindən özünə təzə doğum şəhadətnaməsi alanda niyə doğum tarixini 1823-cü il yazdırıb? Axı onda Hacı artıq üç il idi ki, ikinci dəfə ailə qurmuşdu…

      Bu suala ehtimalla cavab verənlər var: ola bilsin ki, 1828-ci ildə Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsindən əvvəl doğulanlar üçün Rusiya hökumətinin hansısa güzəştləri olub. Və Tağıyev məhz buna görə 1823-cü ildə doğulduğunu yazdırıb.

      Kim bilir? Bəlkə də…

      Hər halda, Tağıyevin doğum tarixi hələ də müəmma olaraq qalır. Lakin N.Nərimanov 1900-cü ildə yazırdı: «Cənab Hacı hal-hazırda 63 sinnində varsa da, ancaq çox diribaş görünür. Özü ortaboy, tökmə (sağlam, möhkəm – red.) şəxsdir. Hər bir əzası dürüst, üzündən əqli, kəmali məlum olunur».

      Nərimanov Tağıyevin xarakterini isə belə təsvir edir: xasiyyəti çox mülayim, özündən kiçiklərə həmişə hörmət edən, dediyi bir sözü iki olmayan, verdiyi vədə əməl edən, haqq sözdən qaçmayan, günahkarın təqsirindən keçən, öz səhvini gizlətməyən, ürəyi saf hissli bir zatdır.

      Bəs yoxsul başmaqçı ailəsində böyümüş «ürəyi saf hissli bu zat» necə milyonçuya çevrilir?

      Tağıyev necə varlanmışdı?

      Bu sualı Tağıyev haqqında kitab yazan N.Nərimanov da öz oxucusuna verir: «…görək hörmətli Hacı milyonları nə tövr qazanıbdır və millətə, insana nə xidmətlər göstəribdir?» Onun qısa cavabı belədir: «Atası Tağı başmaqçılıq edib öz külfətini dolandırardı. On yaşınadək Hacı Zeynalabdin atasının tərbiyəsində olubdur. Atası külfət qeyrəti çəkən, zəhmətdən qorxmayan bir zat idi və həmişə oğlu Zeynalabdinə bu nəsihəti edərdi: «Oğlum, zəhmətdən qorxma, çalış, ta axırda özgəyə möhtac olmayasan».

      …On yaşında uşaq atasının zəhmətini görüb ondan təvəqqe edir ki, onu bir işə qoysun, tainki öz yemini qazana. Atası razı olub on yaşında oğlunu bənna yanında palçıq daşımağa qoyur. Bu işdə uşağa gündə 6 qəpik verirlər».

      Nərimanov belə yazır. Lakin sonralar, aradan 60 il keçəndən sonra da Tağıyev bu 6 qəpik söhbətini unutmur. 1912-ci ildə rəssam İsaak Brodski onun portretini bir həftəyə çəkib iki min rubl pul istəyəndə Hacı təəccüblənir və deyir: «Cəmi bir həftə işləməyə görə 2 min? Heç olmasa, iki həftə də işlə. Mən cavan olanda günə 6 qəpik qazanırdım».

      Düzdür, Hacı cavan olanda qazandığı 6 qəpik az pul deyildi. Təxminən bir kilo qoyun əti demək idi. Amma yenə də…

      Nərimanovun yazdığına görə isə, Zeynalabdin əvvəlinci qazancını gətirib atasına verir. Atası dəxi pulu götürüb bir qədər çörək və bir qədər pendir alır, sonra oğluna xeyir-dua verib deyir: «Pərvərdigara, çox şükür ki, oğlumun qazancını yeyirəm». Bu söz uşağın qəlbinə çox təsir edir. Və bundan sonra öz gücündən artıq işlərə baş vurur. 12 yaşında daş yonmağa başlayır, 15 yaşında artıq bənnalığı mənimsəyir. Bir qədər sonra podrat işlərinə girişir. Və bir xeyli pul toplaya bilir. 1873-cü ildə isə artıq neft işlərinə girişir. Lakin dörd dəfə uğursuzluqla üzləşir. Ruhdan düşmür. Bu dəfə Bibiheybətdə şərikli torpaq sahəsi alır. Buruqlar vurdurur. Xərclər günbəgün artır, gəlir isə görünmür. Şəriki bu itkiyə tab gətirə bilmir və öz payını Zeynalabdinə satır. O, borca düşsə də, dözür, ümidini üzmür, gözləyir. Və günlərin birində buruq fontan vurur. Sonra o biri buruq… Bununla da Tağıyevin xoş günləri başlayır.

      Böyük rus kimyaçısı D.Mendeleyevin Tağıyev haqqında maraqlı bir fikri var. Deyir ki, Hacı Tağıyevi Bakıda neft işinin çox vacib yerli hərəkətvericisi hesab etmək lazımdır. Çünki o, Bakıya və dənizə yaxın olan Bibiheybətdə torpaq sahəsi alaraq böyük inadkarlıqla çoxlu quyular qazmağa başlayıb. Demək olar ki, bütün quyular fontan vurub. Tağıyev elə neft hasil olunan yerdə böyük zavod qurub. Rusiyada və xarici ölkələrdə ticarətə başlayıb. İşini o qədər ehtiyatlı tutub ki, Bakıda baş verən bir neçə neft böhranına rahat tab gətirə bilib. Bununla da Tağıyev çox cüzi pulla, lakin bütün əməliyyatlara ağıllı münasibət bəsləməklə neft işindən böyük pullar götürməyin nümunəsini ortaya qoyub.

      D.Mendeleyev özü Tağıyevin neft işinə çox cüzi pulla başladığının şahidi olub. İlk dəfə Bakıya 1863-cü ildə gələn gənc alim Hacını kiçik podratçı kimi tanıyıb. Aralarında mehriban münasibət yaranıb. Mendeleyev növbəti gəlişində artıq Bakıda milyonçu Tağıyevi görüb.

      Varlanandan СКАЧАТЬ