Zaraza. Monika Sznajderman

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ lub głód”^[107].

      Epidemie zapowiadały też wszelkie „ogniste” zwiastuny. Już w starożytności i średniowieczu Hipokrates i Avicenna nauczali, że znakiem i zarazem przyczyną zbliżającej się plagi są zorze, meteory i komety. Wyjątkowo okropna, zupełnie czarna kometa zapowiedziała czarną śmierć. W 1348 roku nad pałacem papieskim w Awinionie stał słup ognia. To samo zdarzyło się w tymże roku w Paryżu. Natomiast kiedy „w słońcu i świetle księżyca piękną tęczę i ognisty snop światła widziano unoszące się nad kościołem św. Stefana, nastąpiła potem gwałtowna epidemia w Austrii, Szwabii, Augsburgu, Wittenberdze, Norymberdze i innych miejscach, która zabrała ludzi i bydło”^[108]. W polskich wierzeniach ludowych przed plagą na niebie ukazuje się rózga ognista, „łuna czerwona straszna albo gwiazda z ogonem”^[109].

      Zwiastuny zapowiadają tylko czas niezwykły; plaga zaś jest okresem maksymalnego natężenia cudowności. Obnaża świat, w którym wszystko jest możliwe. W XIV i XV wieku nagminnie zdarzało się, że podczas krojenia wyjętego z pieca chleba wypływało z niego parę kropli krwi. W XVI wieku (ale też aż po wiek XVIII) widywano wszędzie, głównie na ubraniach, ścianach, drzwiach, małe krzyżyki białe i koloru krwi. Znaczyły one śmierć.

      Także jako miara czasu jest zaraza znamieniem całkiem innego, cudownego świata. Perspektywa eschatologiczna umieszcza ją wśród innych znaków ostatecznego końca. Mitologiczny pejzaż odwróconego świata odnajdujemy w źródłach biblijnych i apokryficznych, literackich i folklorystycznych. Zacytujmy choćby klasyczne już Przepowiednie królowej Sybilli o plagach i końcu świata:

      Dla kobiet wtedy będzie modnie

      Miejskie ubranie mieć i spodnie,

      Bez ślubów będą żyły pary […]

      Na ludność złą i już bezradną

      Z nieba okropne ognie spadną […]

      A z ziemi, z której plon wyrasta,

      Choć rolnik nawet ją zaorze,

      Już się nie będzie rodzić zboże.

      Z nieba deszcz krwawy padać będzie,

      Ciemności wnet zalegną wszędzie […]^[110].

      W kręgu apokaliptycznych wyobrażeń bywa też zaraza metaforą zagrażającego światu chaosu. Gdy diabelskimi siłami maszyn dokonany zostanie niewiarygodny cud – osuszenie bagien – „boży” świat Konopielki, opisany przez Edwarda Redlińskiego, dotknie plaga. O strasznej tej zarazie opowiada przybyły ze świata dziad:

      „Od porządku, ludkowie, jest Pambóg, on pilnuje, żeby wszystko szło, było, jak było. A diabeł chce zmieniać, powiada: ulepszać. Słyszycie? […] Krowy bedo sie źrebili, kobyły cielili, owieczki prosili! Chłop z chłopem spać bedzie, baba z babo, wilki latać, bociany pływać, słońce wzejdzie na zachodzie, zajdzie na wschodzie! Chibaż wiecie, że co noc jest taka chwilka, kiedy Pambóg musi odpocząć? Zamyka oczy i śpi, chwilke, ale śpi. A natenczas wszystko, co żywe, ustaje: rzeki stajo i młyny nie obracajo sie! Ptaszki martwiejo na te chwilke i wiszo w powietrzu! Drzewa nie rosno! Zając zastyga w pół skoku, a wilk za nim stoi z rozdziawono mordo! Wszystko ustaje, bo nic nie ma siły i wagi. I wtedy diabeł robi, co chce: jednym palcem przewraca, przestawia, podmienia!

      I Pambóg nic na to? pytamy. Nie zmiecie złej mocy?

      W tym bieda, słyszym, że stary Pambóg coraz starejszy, coraz częściej odpoczywa. A diabeł nachalnieje z roku na rok. Kiedyś Pan Jezus na ziemie zstąpił, ludziom na pomoc, i diabeł uspokoił sie trochu, ale że dawno było, znowuś się rozdokazywał. Wy wiecie, ludkowie, co sie teraz na świecie wyprawia? Mężowie żony rzucajo, matki dzieci! Z ludziow mydło się robi! Żyto kosami żno: bywajo całe wioski, że sierpa nie zobaczysz!”^[111].

      Największa jednak „Sodomagomora” dzieje się w miastach: „W dzień śpio, w nocy pracujo, w piątki nie poszczo, niedzielów nie świętujo!”^[112]. Diabeł zaciera ręce.

      Na podobny obraz apokalipsy napotykamy w prozie tak odmiennej od Konopielki jak Terra Nostra Carlosa Fuentesa. W obliczu końca świata, pisze Fuentes, życie w Paryżu „stało się cudowne, coś się działo, brała w łeb rozpaczliwa rutyna”^[113]. Cechą świata u jego kresu jest, podobnie jak w czasie zarazy, nieokiełznana płodność. I, podobnie jak w czasie zarazy, nie jest to płodność zwyczajna, banalna, zgodna z cechującymi codzienny świat normami dawania życia. Kobiety rodzą bez żadnego umiaru. Stara konsjerżka pomimo podeszłego wieku wydaje na świat dziecko. „Pojedynczy cud z mieszkania pani Zaharia stawał się tutaj cudem zbiorowym. Niezależnie od wieku, kondycji, wyglądu, panie rodziły”^[114] – pisze Fuentes. Równocześnie jednak dominującym motywem obrazu jest śmierć. Niczym w czasie zarazy: „Miasto dławi się własnym gnojem. Pomimo iż wszędzie mnóstwo rozkładających się zwierzęcych i roślinnych szczątków, większe jeszcze jest nagromadzenie psujących się ludzkich zwłok”^[115]. Cały pejzaż jest martwy. Martwe jest targowisko na Saint-Germain, „ani dymku gauloisów, ani rozlanego na słomie i deskach wina”^[116]. Wszystkich zjawisk, także tych pozornie najtrwalszych, symbolizujących odwieczny, święty porządek świata, dotykają cudowne metamorfozy: gotują się wody Sekwany, Łuk Triumfalny zamienia się w piasek, a wieża Eiffla w ogród zoologiczny.

      „[…] niegdysiejsze diabły pokazują języki swemu miastu z okrutnym grymasem szyderstwa”^[117] – oto istota codzienności przekroczonej, realności poddanej transgresji: naruszonych norm, życia obróconego w śmierć, świata, któremu odebrano zasadność istnienia. Świata Konopielki i dotkniętego zarazą miasta.

      W obliczu przemiany świata przemiany dostępuje także człowiek. Natura człowieka pokrewna jest bowiem naturze wszystkiego, co go otacza. W perspektywie mitycznej i religijnej ciało ludzkie jest mikroświatem, mikrokosmosem, w pomniejszonej skali naśladującym zjawiska zachodzące w całym kosmosie. Nic więc dziwnego, że wśród zwiastunów zarazy napotykamy powszechnie „odmienne stany świadomości”, stany snu, halucynacji, utraty zmysłów. Gdy ma panować epidemia, pisze Seweryn Udziela, ludzie miewają „dziwne i złe sny”^[118]. Charakterystyczne są też wówczas „dziwne stany duszy i smutek”^[119]. Ich personifikacją bywają znane z wyobrażeń ludowych postacie skrzypków wygrywających smętne melodie. Spod ziemi dobiegają jęki i okrzyki „Bieda, bieda”.

      Istnieją rozliczne relacje dotyczące tych, którzy z powodu nękającej ich zarazy „nie tylko na ciele bolączki miewają” – jak pisał w Pieśni nowej a prośbie do Pana Boga, aby raczył uśmierzyć powietrze morowe Jan Seklucjan^[120]. Ludzi ogarniała również choroba ducha: „A drugim się fest głowy zawracają. A dla boleści rozum utracają. Tak umierają”^[121]. W Atenach zaś, jeśli wierzyć Tukidydesowi, „nieszczęście było tak wielkie, że ludzie, nie wiedząc, co się z nimi stało, przestali szanować jakiekolwiek prawa, ludzkie i boskie […]”^[122].

      Barwnie opisuje stan zaburzonej świadomości i swoistego halucynowania Defoe. Już w czasie poprzedzającym zarazę, czasie wróżb i wieszczych snów, nikogo nie dziwił specjalnie widok człowieka, który „latał nago, mając na sobie jedynie krótkie spodenki, wykrzykując dniem i nocą, i tak jak człowiek, o którym wspomina Józef, wołał: »Biada ci, Jeruzalem!«, na krótko przed zburzeniem tego miasta, tak owo nieszczęsne stworzenie krzyczało: »O wielki i straszny Boże«, i nie mówiło nic więcej, tylko powtarzało СКАЧАТЬ