Кистэлэҥнээх Саха сирэ. Группа авторов

Чтение книги онлайн.

      Аан дойду араас муннуктарыгар киһи икки, эбисийээнэ икки ардынан дьикти күтүрү, сэдэхтик да буоллар, көрөллөр. Олору но- руот аайы араастаан ааттыыллар: «йети», «бигфут», «сасквоч», «снеж- ный человек», «энжей», «авдошка», «алмасты», о.д.а., сахалар кинини «чучунаа» дииллэр.

      Homo pongoides

      1962 сыллаахха Америкаҕа Фрэнк Хансен диэн киһи биллибэт күтүр өлүгүн, таас хаппахтаах хоруоп иһигэр мууска тоҥорон баран, дьаармаркалары кэрийэн дьоҥҥо көрдөрө сылдьыбыт. Кини бу күтүрү Сибииргэ өлөрбүттэр диир үһү. Аатырар натуралист, криптозоолог Айвен Сандерсон уонна зоолог Бернар Эйвельманс экспонаты үөрэтэн баран, дьиҥнээх тыынар тыыннаах буоларын бигэргэппиттэр. Ол курдук, Эйвельманс «Предварительные заметки об образце во льду: неизвестный живой гоминид» ыстатыйатыгар «homo pongoides» диэн неандерталец бииһин-ууһа буоларын ыйбыт.

      Хаартаҕа ыйылларынан, чучунааны ордук Саха сирин хотугу оройуоннарыгар көрөллөр эбит. Киһи кыайан тиийбэт сиригэр – хайа үрдүгэр хаспахха ордууланар.

      Чучунаа туһунан аан бастаан 1929 сыллаахха муус устар 26-гар «Автономная Якутия» хаһыакка «Чучуна» диэн ыстатыйа бэчээттэнэн киэҥ эйгэҕэ тахсыбыт.

      К. Линней (1707—1778)

      Г.В. Ксенофонтов (1888—1938)

      И.С. Гурвич (1919—1992)

      Еще при царизме в Верхоянском, Колымском и Якутском округах былослышно, что на далеком севере находится никому не ведомый народ –чучуна. Никто этим слухам, упорно циркулирующим до сих пор, значения не придавал и не придает. Многие говорят, что рассказы о чучуна – просто выдумки. С этим нельзя согласиться… Верхоянцы знают, что чучуна – не фантазия. Есть и очевидцы…

      Чучуна высокого роста, крепкого сложения, одет в звериные шкуры, имеет очень длинные волосы, развевающиеся при беге, вооружен луком со стрелами, сторонится местных жителей, иногда забирается в погреба за съедобным, бегает очень быстро (быстрее лошади). Отмечен один случай, когда чучуна ночью в виде забавы бросал в юрту небольшими камнями.

      За чучуна при царизме и во время военного коммунизма пробовали «охотиться». 2–3 чучуна в разное время удалось убить из бердан. Трупы закопаны, и «охотники» упорно скрывают это, боясь преследования за убийство.

      Чучунаа кимин-тугун туһунан сабаҕалааһыннар:

      Натуралист учуонай Карл Линней бу күтүрү «homo troglodytes» (хайа киһитэ) диэн ааттаабыт. Түҥ былыргыттан кэлбит, сүтэн эрэр киһи бииһин ууһа диэн быһаарар.

      Биллиилээх этнограф Гавриил Ксенофонтов этэринэн, чучунаа диэн фольклорга олоҕурбут тайҕа, хайа, туундара иччитэ, дьиҥ олоххо суох көстүү.

      Уһук хотугу норуоттар олохторун чинчийээччи, этнограф Илья Гурвич чучунаа туһунан 30-тан тахса сыл үөрэппит. Кини «чучунаа – төрүт сириттэн арахсан, дьонуттан-сэргэтиттэн тэйэн хаалбыт булчут чукча» диэн сабаҕалыыр. Тоҕо диэтэххэ, чукчаларга, былыргы үгэстэринэн, сүтэ сылдьыбыт киһи төттөрү бииһигэр төннөрө аньыынан ааҕыллара. Сир-халлаан икки ардыгар хаалан хаалбыт булчут кыыллыйан барара – этэ-сиинэ тыйыс тымныыга сылдьан түүнэн бүрүллэрэ, киһилии тылын умнара.

      Дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэ

      Чучунаалыын доҕордоһуу

      Бу түбэлтэ Кэбээйи улууһун Сангаарыгар буолбут. Үйэтин тухары балыктаан, бултаан олорбут Софронеев диэн киһи 1970 сыллар саҕаланыыта чучунааны кытта доҕордоспут үһү. Ол маннык саҕаламмыт. Бултуур сирин булан, балааккатын туруоран, күөлтэн балыктаан киирбит. Утуйаары оҥосто сырыттаҕына арай балааккатын аттынан ким эрэ хаамар тыаһа иһиллибит. Онуоха Софронеев саатын ылан, балааккаттан өҥөйбүт уонна көрбүтүн итэҕэйбэккэ өр-өтөр таалан турбут. Икки миэтэрэ уһуннаах уонна бүүс-бүтүннүү түүнэн бүрүллүбүт киһи оҥкучахха кистэммит ас хаһааһын, илиитинэн баһа-баһа, сии турар эбит. Онтон «дьик» гынан соһуйбут курдук туттубут уонна доҕолоҥнуу-доҕолоҥнуу хааман бара турбут. Софронеев, тута чучунаа сылдьарын сэрэйэн, маҥнай утаа олус күүскэ куттаммыт. Чучунаа барбыта син өр-өтөр буолбутун кэннэ булчут балааккаттан тахсан, сиргэ хаан таммалаабытын көрөн, «барахсан, атаҕын улаханнык өлөрбүт ээ» диэн аһына санаабыт. Сарсыҥҥы күнүгэр хомунан бараары туран, аһын ордугун, тобоҕун барытын мунньан эргэ чөҥөчөк төрдүгэр уурбут.

      Софронеев Сангаарга төннөн баран, «Чучунаа хайдах биһиэхэ тиийэн кэллэҕэй, атаҕын туохха өлөрдөҕөй?» – диэн олус элбэҕи эргитэ санаабыт. Бадаҕа, үйэтин тухары бултаабыт, балыктаабыт айылҕа оҕото буолан маннык санааҕа ыллардаҕа. Сарсыныгар, тулуйбакка, ол көрсүбүт сиригэр төннөргө санаммыт. Тиийбитигэр бэҕэһээ хаалларбыт аһын тобоҕо ханна да суох эбит. Баҕар, өссө кэлиэ диэн эмиэ ас уурбут. Булчут киһи соһуйуоҕун иһин, чучунаа киниттэн куттанар эбит: ас уурбут чөҥөчөҕүттэн икки сүүсчэкэ миэтэрэҕэ тэйбитигэр, кэнниттэн кэлэн аһаан барбыт. Маннык, ас хаалларан, булчут биир ый кэриҥэ чучунааны аһаппыт. Аны сорох ардыгар чучунаата, киһитийэн, махтанан илиитинэн далбаатыыр буолбут. Биир күн, аһылык уура сылдьан, булчут СКАЧАТЬ