Амир Темур севган юрт. Хаким Сатторий

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ g‘orga tomon yo‘lni davom ettiradi. Ular Toshqo‘rg‘on qishlog‘idan o‘tadilar. Bu qishloq haqida alohida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. Har ikkala guruh ana shu yerda, ya’ni g‘or hududida bir kunda uchrashadi.

      Dengiz sathidan 2,5–3 ming metr yuksaklikda joylashgan Toshqo‘rg‘on qishlog‘i odatdan tashqari havosi va zilol suvi bilan ajralib turadi. Inqilobgacha uchta masjid bo‘lgan. Sho‘ro davrida birini buzib maktab qurishgan, ikkitasi hamon bor. Bo‘yoqlari unniqmay, o‘z chiroyini saqlab turibdi, archa daraxtidan tiklangan. Bu qishloq shu o‘ramdagi Zarmas, Vori, Qiziltom, Egrisuv kabi aholi punktlarining markazi bo‘lib kelgan, iqtidorli kishilari Buxoro madrasalarida tahsil olgan. Qishloq atrofida ko‘plab pirlar, aziz-avliyolarning qabri bor. Doimiy elektr toki yo‘q. Faqat 2–3 oy mashina qatnovi bo‘ladi. Qishloq bilan Amir Temur g‘ori orasidagi yo‘lda mashhur dinozavr izlari saqlangan qoya bor (mahalliy aholi tilida «Duldulning izi», deb yuritilardi), u jahon ahamiyatiga ega. Aholisi bundan 15 yil oldin Kasbi tumanidagi «G‘alaba» xo‘jaligiga cho‘lni o‘zlashtirish bahonasi bilan ko‘chirilgan va qishloq tekislab tashlangan. Ayni kunda 3 ming nufusli qishloqda 2 machit, 10–15 xo‘jalik uylari qo‘nqayib turibdi. Ekspeditsiya qatnashchilari taraqqiyotning bu qurbonini ham ko‘rishlari mumkin.

      O‘quvchilik yillarida va undan keyin bir necha marta Amir Temur g‘origa sayohatga borganman. Borishda ko‘zingiz tabiatning mislsiz go‘zalligiga to‘yadi. Ilonizi so‘qmoq yo‘llar, chuldirab qo‘shiq kuylovchi chashmalar, ufqqa o‘qtalgan cho‘qqilar. Yana atrofda gullarning ifori-yu, qushlar chug‘uri… (Ta’riflash qiyin, faqat ko‘rish ke rak). G‘orga yayov yoki ot (eshak)da borish mumkin. Shunda ham tog‘ sakirtmalari-yu, tubsiz zovlar labidan o‘tishda cho‘chimaslik kerak. Duldulning izidan o‘tgach, G‘o‘lmarasha (uni «Qal’a» ham deb atashadi) darasiga tushiladi. Shotidan chiqib, bandargoh orqali Qal’ayi sheronga kiriladi. Daryo bo‘ylab ketiladi. Yo‘lda archa (4–5 xil), irg‘ay, uchqat, padbara kabi daraxtlarga, baldirg‘on, chukri, taran (tataron) kabi o‘simliklarga duch kelish mumkin. Qal’ayi sheron shunday joyki, agar bandargohga soqchi qo‘yilsa, biron joydan kirib ham, chiqib ham bo‘lmaydi. Borgan sari kengayib boradi. To‘ri xuddi pichoq bilan kesilgandek ming metrlar balandlikdagi tik qoyalar bilan o‘ralgan. G‘or kunchiqishga qarab ketishda, daryoning chap tarafida. Bu yerda siz o‘zingizni chinakam tabiat muzeyiga tushib qolgandek his qilasiz. Qanchalab ajoyibotlar. Shulardan ikkitasi – Ho‘kiz burun va Baytal dumi sharsharalarini eslash kifoya.

      G‘orga taxminan bir kilometrlar qolganda tik qoyadan 150–200 metrlar chamasi tepadan ikkita quvurdan chiqqandek ikki tarnov suv otilib chiqib yotibdi. U yerga tushguncha sochilib, quyoshda tovlanib mislsiz go‘zallik kashf qiladi. Salqin shabada vujudingizga orom bag‘ishlaydi. Entikib-entikib nafas olasiz. Undan ham yuqoridan, ko‘z ilg‘amas joydan bir oqim bo‘ylab suv yomg‘irdek sochilib-sochilib keladi. Bu – Baytal dumi sharsharasi. Tepaga soatlab qarab tursangiz ham charchamaysiz.

      G‘orga daryo tomondan 60 gradusdan kam bo‘lmagan o‘rlikdan chiqib boriladi. Yo‘l chag‘ir mayda toshli, yurish oson emas. Charchoqlaringiz g‘orga yetib borgach, butunlay unutiladi. Bu tabarruk maskanni dunyoning turli shaharlaridan har xil maqsadlarda kelib ko‘rib ketishgan, lekin qadam-baqadam o‘rganilmagan. Manbalarda 616 metr, deb ko‘rsatilgan. Odamlar naql qilishicha, undan ketgan kishi Samarqanddan chiqar emish. G‘orni shartli ravishda ikki qismga bo‘lganlar – Otxona va Asosiy qism. Eng katta joyda odimlovchi ekskavator bemalol joylashadi, eng tor joyidan esa o‘rtacha semizlikdagi odam arang emaklab o‘tadi. Juda qorong‘i (hatto qo‘lingizni ko‘rmaysiz), ichi nam, tor izdan yuriladi. Ba’zi zallarda chiroq nurida stalaktit-stalakmitlar podsho saroyidagidek tovlanadi. To‘rida ko‘l bor, unga shovullab suv quyilib turadi, biroq sathi ko‘tarilmaydi. Bir marta borganimizda ko‘l butunlay qurib qolgan ekan. Boshqa safar esa ko‘ldan ham o‘tishga muvaffaq bo‘lganmiz. Uning o‘ng tarafidan kechib o‘tdik-da, tor yo‘lakdan yonlab 15 metrlar yurdik. Keyin keng zalga chiqib qoldik. Uning to‘rida xuddi qo‘lda tekislangandek ulkan tosh supa bor edi. Yuqori tubsiz balandlik bo‘lib, bo‘shliqlar (balki yo‘lakning davomi) ko‘zga tashlanardi. Ularga narvonsiz chiqib bo‘lmasdi.

      Bu yerdagi har bir tosh, har bir qadam tilsim. Unda Amir Temur bo‘lgani, balki uzoq makon qurgani shubhasiz, chunki kirish joyidagi g‘orning og‘zida uzunligi 20–25 metr, balandligi 5–6 metr chamasida tosh terib, supa yasashgan. Toshlar g‘isht singari juda silliq terilgan va orasiga baquvvat yog‘ochlar tashlanib, mustahkamlangan…

      Ekspeditsiya qatnashchilari ana shu ulkan supa ustida uchrashadilar, bir yoki ikki kecha tunab, atrofni kuzatadilar. Shuningdek, o‘z safarlari taassurotlari bilan o‘rtoqlashadilar, ba’zi hal qilinmagan masalalarni kelishadilar-da, birinchi guruh ikkinchi guruhning yo‘li bilan (va aksincha) ekspeditsiyani davom ettiradilar. Qayta uchrashuv Toshkentda bo‘ladi.

      Toshkent–Toshqo‘rg‘on marshruti bo‘ylab o‘tkaziladigan bu ekspeditsiyaga puxta tayyorgarlik ko‘rish kerak. Avvalo, yurish o‘tadigan yo‘l atroflicha o‘rganilishi, har kungi harakat miqyosi (necha kilometr yo‘l bosiladi, qayerda tunaladi kabi masalalar) aniq belgilab olinishi lozim. Yurishni maxsus shtab kuzatib boradi, kerakli yordam uyushtiriladi. Shtab bilan yurish qatnashchilari o‘rtasida radioaloqasi yo‘lga qo‘yilsa, yana ham yaxshi bo‘ladi. Bu safar taassurotlari boshdan-oxir, kunma-kun gazetada yoritib boriladi.

      Tashkiliy ishlarning asosiy qismi ekspeditsiya o‘tadigan tumanlar, qishloqlar, xo‘jaliklar bilan ko‘pgina masalalarni hal qilib olishga qaratiladi. Albatta, bu xayrli safar qatnashchilari hamma joyda iliq kutib olinishi, ularning samarali ishlashlari uchun sharoit yaratib berilishi, qatnashchilar bilan o‘quv yurtlarida, xo‘jaliklarda, jamoat joylarida uchrashuvlar tashkil etilishi kerak. Undan juda katta miqyosli targ‘ibot-tashviqot ishlari olib borishda foydalanish ko‘zda tutiladi. Bu borada Qashqadaryo viloyat rahbariyati, Shahrisabz, Yakkabog‘, Qamashi, G‘uzor, Chiroqchi tumanlari yoshlar tashkilotlari tashabbuskor bo‘ladilar, degan umiddaman. O‘zaro muloqotlarda, gulxan atrofidagi suhbatlarda, yayov, otda yoki eshakda kezishlarda buyuk g‘oyalar tug‘ilib qolsa, ajab emas.

      Xullas, bu yurishning salmog‘i haqida oldindan biror narsa deyish qiyin. Eng asosiysi, biz bobomiz ruhini shod qilgan, Vatanni yana bir karra his etgan bo‘lar edik?!

      P. S. Aziz mushtariylar! Dunyoning taqdirini o‘zgartiradigan ulug‘ va aksincha, ta’siri qariyb sezilarsiz bo‘lgan mo‘jaz g‘oya ham dastlab fikr sifatida bir inson xayolida tug‘iladi. Uning umum fikriga aylanishi uchun juda ko‘p narsa lozim. Shu ma’noda siz yuqorida izhor etilganlarga qanday munosabat bildirasiz? Uning maqsadi, mazmunini boyitish uchun qanday takliflar kiritasiz? Umuman, Amir Temur qadamjolari bo‘ylab safar uyushtirilishiga munosabatingiz ijobiymi?

      Sizning ushbu savollarga javoblaringiz muhim rol o‘ynashini ta’kidlamoqchimiz. Tariximizga befarq bo‘lmagan jonkuyar mushtariylardan taklif va mulohazalar kutib qolamiz.

Turkiston». 1991-yil, 4-yanvar* * *

      Murojaat izsiz ketmadi, ko‘plab xatlar keldi. Umid ko‘zlari ham maktublarga tikilgandek edi. Shuningdek, buyuk Temur shaxsi ko‘plab olimlar, adiblarni ham qiziqtirib yurgani sir emasdi. Jumladan, yirik nazariyotchi olim, professor Ochil Tog‘ay Sohibqiron haqidagi asarlardan shavq bilan tarjimalar qilgan, badiiy esse yozish uchun dalillar to‘plab yurganidan xabarim bor edi. Albatta, ustozga ro‘znoma boshlagan tashabbus ma’lum edi va uni sidqidildan qo‘llab-quvvatlagandi.

      Men ul zotga mushtariylarning xatlarini ko‘rsatdim, ularda bildirgan ezgu tilaklarni ma’lum qildim hamda o‘z munosabatlarini bildirib, biror narsa yozib berishlarini so‘radim. Iltimosimni bajonidil qabul qilib, maqola yozdilar.

      Sir-sinoatlarga to‘la dunyoning ishlarini qarangki, «Oltin daraxt» ustozning hayotlik davrlarida yorug‘lik yuzini ko‘rgan eng so‘nggi bitiklari bo‘lib qoldi (marhumlarni xudo rahmat qilsin).

СКАЧАТЬ