Финн-угор-влак. Андрей Тихомиров

Чтение книги онлайн.

      Шке ыштыме йылме, еш (моло классификаций, тӱшка) йылме-влак урал йылмын генетике обществыжын составыштыже улыт. Йылмыже чӱкталтеш: ненецкий, энец, нганасан, селькупанский, практически йомшо камасин, теҥыз (мотор), карагас да тайгий. Самодиец-влак – самоед-Влак (самопись – самоячь) (самэемон гыч, самара йылме дене – мланде шкеак), 1) Тошто руш лӱмым Россий да Йӱдвелысе Моло калык-Влакын лӱмышт шкак маныт. 2) шке ыштыме чыла калыкын Тоштемше лӱмжӧ.

      Тылеч посна урал расе маналтеш, тудо монголидный ден европоид раса коклаште кокла положенийым айла. Койыш-шоктыш вияш шем ӱп, шем шинча, южгунам лапка шӱргывылыш, чот вияҥше эпикантус. Тений касвел Сибирьыште (хант, манси, йӱдвел алтаец да тулеч молат) шарлен.

      Венгр йылме финн-угор йылме-влак дене лишыл генетике тукымышто верланен. Венгр-влак ожно хантай да мансиец-влак дене пырля иленыт, кызытсе кундемым 9 в.и. Моло финн-угор йылме-влак финн группым але прибалтийысе финн-пермь группым гына налыныт.

      Венгр, финн да эстон йылме-влак вияҥше литератур йылме дене шотлалтыт, нунын ӱмбалнышт тошто возымо уло. Мордва, марий, удмурт, коми, хант да мансий литератур йылмыла 20-30 ийыште гына чумыралтыныт.

      14-ше пелыште коми йылме дене акрет годсо кугезе диалект – влак гыч 18-ше ийыште Акрет Годсо Пермьерман письмность-коми йылмын ик кугезе диалектше негызеш 14 в.миссионержылан возымо возыктыш ышталтын. Грек да чапле руш йылме дене лӱмын ыштыме азбуко ышталтын,южо служебный книгам кусарыме. Кызыт кучылталтмаш гыч лектын. Кызыт тудын деч юмоҥаште да кидвозыш книгаште, азбук ден т. м. памятник-влак аралалт кодыныт. Акрет черемис-влакым шымлышашлан шергакан источниклан литургий (Евгенево-Лепехин текст) шотлалтеш, тудым 17 в.руш алфавит дене возен ямдылыме, 600 наре мутан текст шотлалтеш. Тиде возымаш 14-17 в. руш москосо писатель-влак коклаште кумдан палыме, тудым тайнопись семын кучылтыныт.

      Эн акрет памятниклан венгр (13 в.), коми (14 в.), финн (15-16 в.).

      Кызытсе финн-угор йылме-влаклан финн-угор йылме деч кодшо икмыняр аффиксышт-спряженийын, склоненийын да мутвундын негызышт, тыгак икмыняр шӱдӧ вожан улыт. Финн-угор лексикыште посна йылме дене законло йӱк келшык-влак эскералтыт. Туге гынат кызытсе финн-угор йылме-влак, умбакыже ойырлен шогышо вияҥмылан кӧра, грамматике стройышт денат, лексике состав шот денат тораш торленыт; йӱк ойыртем шот денат тыгак ойыртемалтыт. Тӱшка грамматике ойыртем гыч тыгай пале-влакым палемдаш лиеш: агглютинатив грамматике стройым (индоевропысо йылме-влакын предлогышт олмеш), префикс укелыкым (венгр йылме деч посна), рашемдыме мут ончыл положенийыште пале мут-влакын вашталтдыме улмыштым (прибалтийысе-финн йылме-влак шотлалтыт). Шукыж годым финн-угор йылме-влак дене йоҥйӱк-влакын гармонийышт коеш. Посна йылме-влакын мутер составышкышт пошкудо калык-влакын тӱрлӧ йылмыштым кучылтыныт, молан манаш гын, вес йылмысе кӱсынлымӧ мут-влак тӱрлӧ йылмыште икгай огытыл; мутлан, венгр йылмыште тюрк ден славян мут-влак шукын улыт, а финн йылмыште балтайский, германский, швед да акрет руш-влакын кӱсынлымышт шуко уло.

      Кызытсе финн-влак касвел, финн-угор йылме-влак дене кылдалтше финн йылме дене кутырат. Антропологий шотышто нуно европоид расын балтайский типше дене пайдаланат.

      Венгр лингвист ден географ антал 19 курымысо 40-ше Ийыште Йӱдвел Уралыш путешествоватлен. Эше студент улмыж годымак Венгр йылме да венгр калыкын кушеч лекмыж нерген Шоненыт. Молан тудын элыштыже пошкудо эл йылме дене тыгай йылмыдыме йылме дене кутырат? Кушто венгр йылмын историйже-влак, кызытсе венгр-влакын Кечывалвел-Эрвел Европыш кушеч Толыныт? Венгр шочынжо Урал гыч япык улмым Регули колын. Но тидым доказатлаш кӱлеш ыле. Йӱдвел Финляндийыш толмекыже, тудо финн ден сама (лапландский) йылме – влак коклаште, ик могырым, венгр йылме-влак коклаште родо-тукымжо дене ӧрыктарен. Финн-угор йылме-влакым да этнос кылым умбакыже тунемаш Манын, Регули Российыш каяш шонен пыштен. Шанче академий тудлан 200 формым ойырен (шанче шымлымашым эртарышашлан 200 шӧртньӧ теҥге). 1841 ийыште тудо Петербургыш толын, тушто руш йылмым вашке тунемеш, йӱдвел калык-влакын йылмыштым умбакыже вияҥда.