Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti: Dil məsələləri. Elçin İbrahimov

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkir və bu da əlavə vaxt itkisinə səbəb olur;

      – bəzi hərflər eyni şəkildə yazılır və bir-birindən yalnız nöqtələrlə fərqlənir: nöqtə düşdükdə hərflərin fərqləndiril-məsi oxucunun ehtimalına verilir, bunun nəticəsində müta-liə zamanı qarışıqlıq və çətinlik törənir;

      – bu əlifba ilə hər hərf sözün başında, ortasında, axı-rında və təklikdə ayrı-ayrı şəkillərdə yazılır, hərf yerinə görə də dəyişir ki, bu da yazıb-oxumaq işini çətinləşdirir.

      Məhz bu şərtlər daxilində M.F.Axundzadə ərəb əlifba-sının islahı yolunda 10 ildən çox ciddi mübarizə aparmışdır.

      Uzunmüddətli səylərinə baxmayaraq, M.F.Axundza-də nəinki əlifbanın dəyişdirilməsinə, hətta onun islah olun-masına da nail ola bilmədi.

      Azərbaycanda ərəb əlifbası yerinə latın əlifbası əsasın-da yeni bir sistemin qəbul edilməsinə dair Mirzə Kazımbə-yin də fikirləri mövcuddur. Mirzə Kazımbəy 1870-ci illərdə M.F.Axundzadənin əlifba islahatı fəaliyyətini dəstəkləyən-lərin önündə gedənlərdəndir.

      XIX-XX əsrlərin ayrıcında əlifba sahəsində M.F. Axundzadənin təşəbbüsünə yenidən qayıdış oldu. Bir sıra ziyalıların məqalələrində əlifba məsələsinə Ümumşərq kon-tekstində baxılır, həlli vacib işlər, mədəni tərəqqi üçün vacib olan ünsürlərdən sayılırdı. Əlifbaya dərin maraq göstərənlər sırasında M.Şahtaxtlı. C.Məmmədquluzadə, M.T.Sidqi, A.Yadigarov, Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, Y.V.Çəmənzəminli və b. vardı.

      Əlifba məsələsi, onun yeniləşdirilməsi sahəsində “Şər-qi-rus” qəzetinın naşiri və redaktoru M.Şahtaxtlının fəaliy-yətini qeyd etmək vacibdir. Fransa ‒ Azərbaycan ədəbi əlaqələrinə bir neçə tədqiqat əsəri həsr edən R.İsmayılov “Dostluq telləri” əsərində yazırdı: “M.F.Axundzadə ənənə-lərinə sadiq olan M.Şahtaxtlı Parisdə olarkən fransız və rus dillərində “Sövti Şərq əlifbasına dair izahlı vərəqə” adlı dərs-lik yazmışdır. Həmin dərslik 1901-ci ildə Parisdə çap edil-mişdir”.³

      M.F.Axundzadədən sonra Azərbaycan əlifbasının isla-hatı sahəsində ən böyük rol Məhəmməd ağa Şahtaxtlıya məxsusdur. Görkəmli ədib 1879-cu ildən başlayaraq rus, fransız və Azərbaycan dillərində bir neçə kitab və 10-a yaxın məqalə çap etdirmişdir⁴.

      1902-ci ildə M.Şahtaxtlının “Sövti Şərq əlifbası” kitabı çap olundu. Poliqlot olaraq bir çox Qərb və Şərq dillərini bilən müəllif öz səylərini Azərbaycan ərəb əlifbasının qüsur-larının aradan qaldırılmasına yönəltmişdi. M.Şahtaxtlı irsi-nin tədqiqatçısı Ş.Novruzovun fikrincə, Şahtaxtlıya məxsus yeni əlifbanın əsas üstünlüyü “ərəb əlifbasında mövcud olmayan sait səslərin xüsusi hərflərlə göstərilməsi və yerinə görə hər samitin öz şəklini dəyişməyən xüsusi işarə ilə əvəz edilməsi idi”.⁵

      Lakin Şahtaxtlının layihəsi təqdir olunmadı. Əksinə, İ.Qaspıralı, F.Köçərli və b. tərəfindən tənqidlərə məruz qal-dı. Məsələn, F.Köçərli yazırdı ki, “cənab Şahtaxtinskinin əlif-bası heç bir xüsusi məziyyəti ilə fərqlənmir…⁶ Onu qeyd edək ki, bu əlifba layihəsində 49 hərf var idi.

      Yusif Talıbzadə özünün “Kitabi-təhsili-əlqaid” kita-bında (1902) ərəb əlifbasının türk dilinə uyuşmadığından bəhs edir, misal və nümunələr gətirir, həmçinin özünün “Hürufi-müsəffa” adlı əlifbalayihəsini təklif edir. Bu “saf” layihənin əsas göstəricisi nöqtələrin olmaması və hərflərin ayrı-ayrı yazılması idi. B.Çobanzadənin və F.Ağazadənin fıkrincə, bu layihə “M.F.Axundovun məlum, qəti və açıq fıkirlərindən sonra müvəffəqiyyətsiz bir islahatçı addımın-dan başqa bir şey deyildi”⁷.

      Görkəmli pedaqoq və ədəbiyyat tarixçisi Firidun bəy Köçərli də yeri gəldikcə əlifba məsələlərinə toxunmuşdur. F.Köçərlinin hələ 1898-ci ildə “Qafqaz” qəzetində çap etdir-miş olduğu “Ərəb əlifbası və onun nöqsanları” silsilə yazıla-rı buna misaldır. O, A.O.Çernyayevskinin “Vətən dili” adla-nan ilk əlifba kitabını sövti üsulla yazılmış ilk dərslik kimi qiymətləndirmiş, bunu və həmin müəllifin S.Vəlibəyovla birgə tərtib etdiyi dərsliyin əlifba məsələsində “Azərbaycan məktəblərində tamamilə yeni bir islahat əmələ gətirdiyini” qeyd etmişdi. Ədib M.A.Şahtaxtlının fonetik Şərq əlifba layi-həsi ilə əlaqədar “Tiflisskiy listok” qəzetində (1902) öz tən-qidi mülahizələrini bildirmişdi.⁸

      “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” kitabında F.Kö-çərli 1903-cü ildə çap etdirdiyi əsərində əlifba məsələlərini işıqlandırmışdı. Əsərinin sonunda müəllif Azərbaycan ədə-biyyatı haqqında yazır:

      Конец ознакомительного фрагмента.

      Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

      Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

      Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

/9j/4AAQSkZJRgABAQEASABIAAD/2wBDAAMCAgMCAgMDAwMEAwMEBQgFBQQEBQoHBwYIDAoMDAsKCwsNDhIQDQ4RDgsLEBYQERMUFRUVDA8XGBYUGBIUFRT/2wBDAQMEBAUEBQkFBQkUDQsNFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBQUFBT/wgARCAjWBdwDASIAAhEBAxEB/8QAHAAAAQUBAQEAAAAAAAAAAAAAAAECAwQFBgcI/8QAGwEBAAMBAQEBAAAAAAAAAAAAAAECAwQFBgf/2gAMAwEAAhADEAAAAeTvc8er8VvZNcmurYwli27htJpc08AWL9AnPoo8EpvPrYRbPdr5aRY2sUmm5XzEi+vd5sTs4wTkAWoaeYRbpK+GU2l2MItTo87NItqWcIN/Irkx0DcIrboaOWTG5DkhqZYWyAJqamWRbcZjpXW/fwVmOkx6RE9C3AItbtZRbPS0ubItdu4pMbjsJKzb1MBZjeyaxIAtiSRidx2Do59Nqvoc6bi4STXQ1eaDcZjoixsc+s16LMzyLbNvmxOxjhbIAmhsY5F9xcNK6WNfAJrvS86kaaWjzgru48RNduzzZF9WvSJpvLgEXn1cMmnQ52eRaxr4BNd7MqpE71HPDo8OAAC+K9FzhXXZTHItsuxA3pedSJXWyC+WplgbTsNa6bOVETTddgald5INDn0btjnt2umJsZ1G+G7Tz0kbuEKblOgi26YSxbVZmE0248gi2plhbMAml7T54ptp2MQNK3hKbuVWJjfgxyLbebWJr0D+dSum1JgkxvMxA073PCAC+AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAEkYmaEIAEwAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAABLEJmhCCywg9gTAAAAAAAAAAIAEgAAAAAAAAAAAAAAgASAAas9N8M26iIDRzUy0trMmsBuEWwyw22UJtldcQXRtnmm7Ti+doU9eGVDZrWzC7frfDNWpMVTcSL4lyGG2e/g7WNTVpNrWzwzczE1i5dMY288qT3LMWTE6DNi9E3Gznij2WxAJBJsV0wzYjWyzazUVzcxJqhqWYvhF6jOYBNTTzCL7ONuYddC9U2JjMr2a05hb0YvhmvkqobZF8Qk0bVyjbjrbIDWtTJNLNQATUAF02S06MkHX52m06m+G+W5NK9PpKtdsUXXtjjm5mJrG2RbENzKmsBrTLYcslact7KnjpvTDQvhnmvkJC5fi2IbmOiMvXk4Zo500AJqC7VdMQ3CL4d8nKkNmVGYP15rim5kkJo21sMvUpztt0aFNqYXL41N1tjPq55lrRvjiG5mIrAWyAANO1XbCLkE5xak8lOnNpaLZynydnGF2sSeYs5+rmjDbItiG7mzWobaxbDLMdsojbWuuG5dC2a5erlRYAtlqJZbl2xTk8TVytKS1HZ25ixN8lijSTLsrbKwRWa689s5e5bGGvJJXTD0Ide+ СКАЧАТЬ