Kreyser Sonatası.. Лев Толстой

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ heç kəs özünü öz ölkəsinə bələd adam saya bilməz. mədəni adam saya bilməz».

      Maksim Qorkinin bu sözlərini Lev Nikolayeviç Tolstoyun (1828–1910) yaradıcılığına dərin mənalı bir epiqraf kimi, onun bədii aləminə daxil olmaq üçün bir «açar» kimi istifadə etmək olar. Bu sözlər həm də hər bir şəxsin mənəvi həyatında, mədəni inkişafında, estetik dünyaqavrayışında dahi ədibin necə yer tutduğunu aydın göstərir.

      Böyük rus realist ədəbiyyatının tarixi, demək olar ki, Puşkindən başlanır. Ondan əvvəlki bütün XVIII əsri, Lomonosovdan Çukovskiyə qədər, Avropa ədəbiyyatı təcrübəsinin intensiv şəkildə mənimsənildiyi dövr kimi qiymətləndirmək olar. XIX əsrin 20-ci illərindən böyük rus ədəbiyyatının tarixi başlanır. Bu vaxtdan o, öz müstəqil inkişaf yolunu tapır, ümumdünya ədəbi-bədii prosesində iştirak edir və qabaqcıl bəşəriyyətin iftixarı olan yazıçıları yetişdirir. Puşkin və Lermontov, Qoqol və Turgenev, Qonçarov və Ostrovski, Nekrasov və Tütçev, Belinski və GertseN, Çernışevski və Dobrolyubov, Saltıkov-Şedrin və Çexov, Dostoyevski və Tolstoy, bir çox başqa yüksək istedadlı şair, nasir və dramaturqlar, fəlsəfi-estetik fikrin nümayəndələri böyük, ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb edən ədəbiyyatın simasını təmsil edirlər.

      Bu yazıçıların hər biri yeni zirvədir. Puşkin müasir rus ədəbi dilini və realist nəsri yaratdı. Qoqol rus realizminin istiqamətini gücləndirdi, Turgenev rus realizmini poetik nəsrlə zənginləşdirdi. Dostoyevski insan qəlbinin mikroaləminə endi. Şedrin rus realizmində satirik istiqaməti gücləndirdi. Çexov yaradıcılığında isə Şedrin satirası ilə Turgenev nəsrinin romantik qanadı üzvi surətdə qaynayıb-qarışdı.

      Bu yazıçılar sırasında L. Tolstoyun öz yeri vardır. Böyük demokrat N. Q. Çernışevski Tolstoy istedadının özündən əvvəlki rus yazıçılarından nə ilə seçildiyini aydınlaşdırmağa çalışaraq yazırdı: «Qraf Tolstoyun fikri daha çox ona yönəlib ki, bir fikrin və hissin başqalarından necə törəməsini müəyyənləşdirsin; necə olur ki, müəyyən vəziyyətdən və təəssüratdan yaranan hiss yaddaşın və təəssüratın gücünə tabe olaraq başqa hissə çevrilir, sonra isə təzədən qayıdıb əvvəlki, birinci hissə dönür və xatirələr zənciri boyunca dəyişdikcə dəyişir. Yazıçımın borcu bütün bunları görüb göstərməkdir. Yazıçının apardığı psixoloji təhlil müxtəlif istiqamət ala bilər: bir yazıçını ancaq xarakterin cizgiləri maraqlandırır; o birisini – ictimai münasibətlərin xarakterə təsiri; üçüncüsünü – insan hisslərinin insan əməlləri ilə münasibəti; dördüncünü – ehtirasların təhlili və s. Qraf Tolstoyu isə daha çox psixoloji prosesin özü maraqlandırır, onun qanunları, formaları, qəlbin dialektikası maraqlandırır».

      İnsan qəlbindəki sirli halların təhlili nəyin xatirinə edilir? İlk əsərlərinin birində – «Sevastopol hekayələri»ndə Tolstoy deyir: «Mən povestimin qəhrəmanını qəlbimin bütün qüvvəsi ilə sevirəm, onu bütün gözəlliyi ilə əks etdirməyə çalışmışam, o həmişə gözəldir, gözəl olub və olacaq, bu qəhrəman – həqiqətdir».

      İnsan həyatının ən yüksək həqiqətləri Tolstoyun «Hərb və sülh»ündəki epik lövhələrin də, «Anna Karenina»nın da, «Dirilmənin» də qəhrəmanıdır. Yazıçı bu həqiqəti avtobioqrafik trilogiyasında, «Kazaklar»da, «İvan İliçin ölümü»ndə, «Hacı Murad»da axtarır. Publisistik çıxışlarında, polemik traktatlarında, pedaqoji fəaliyyətində, Yasnaya Polyanaya onun görüşünə gələnlərlə söhbətlərində. Dünyanın bütün yerlərindən aldığı məktublara cavablarında da Tolstoy həqiqətə çağırırdı.

      Öz geniş tədqiqatının və istedadının gücü ilə Tolstoy rus xalqının 1812-ci il müharibəsinin epik lövhələrini yaradır. Rus kəndlisinin mürəkkəb daxili aləminə nüfuz edir, rus qadınının həm yüksək cəmiyyətdə, həm də aşağı təbəqələrdəki faciəli taleyini (Anna Karenina və Katerina Maslova) açıb göstərirdi. O, yüzillik bir dövrdə həm paytaxt, həm də əyalət zadəganlığının həyatını bizə təqdim edir, bu təbəqəni təmsil edən yüzlərlə gözəl, koloritli portretlər yaradır.

      Böyük yazıçının əsərləri həyata ehtiraslı bir məhəbbətlə, şərə və ədalətsizliyə qarşı dərin nifrətlə aşılanmışdır. Burada həyat hadisələrinin obyektiv təsviri bu hadisələr barədə müəllif hökmünün açıq ifadəsi ilə qaynayıb-qarışır. O, geniş, panoram lövhələr yaratmağın nümunəsini verdiyi kimi, insanların psixologiyası, davranışı, məişəti ilə bağlı ən xırda detallar üzərində dayanmağı da bacarırdı.

      Dünya ədəbiyyatı tarixi çoxlu mütəfəkkir sənətkarlar tanıyır. Nizami, Dante, Xəyyam, Şekspir, Göte, Dostoyevski kimi söz ustaları varlığı fəlsəfə üzərində daxili bir əzabla düşünüblər: həyatın əvvəli və axırı, insanın əxlaqi təbiəti, onun həyatının yaxşılaşdırılması barədə ömürləri boyu fikirləşiblər. Belə mütəfəkkir yazıçılar sırasında. L. Tolstoy ən fəxri yerlərdən birini tutur.

      İnsan həyatının mənası barədə onun bütün qəhrəmanları düşünür. Nikolenka İrtenyev də («Uşaqlıq»), Olenin də («Kazaklar»), Andrey Bolkonski və Pyer Bezuxov da («Hərb və sülh»), Levin də («Anna Karenina»), Dmitri Nexlyudov da («Dirilmə»), bir sıra povest və hekayələrinin qəhrəmanları da. Bu əsərlərin hamısında, həmişə Tolstoy, M. Qorkinin dediyi kimi, «Hər şeyi əhatə edən dünyəvi həqiqət axtarışındadır».

      Böyük ədib axtardığı həqiqəti təsdiq edərək bəzən elə bilirdi ki, bəşəriyyətin xilas yolunu tapıb. Məhz burada onun dünyagörüşünün dərin ziddiyyətləri meydana çıxırdı. Tolstoy böyük rus milli yazıçısı, demokratik rus mədəniyyətinin nəhəng nümayəndəsidir. Tolstoy öz əsərlərində ümumbəşəri məsələlər qoyduğuna görə Avropa, Amerika, Asiya xalqlarının mənəvi-bədii mədəniyyətlərinə ciddi təsir göstərmişdir.

      Dünyanın bir çox görkəmli şəxsiyyətləri və yazıçıları Tolstoyun bədii əsərlərinin böyük təsiri, onun irsi ətrafında bu gün də qurtarmayan mübahisələr açmış, bir mütəfəkkir kimi onun təbliğ etdiyi fəlsəfi-estetik ideyaların taleyi barədə çoxlu fikirlər söyləmişlər. Avropa, Amerika, Asiya ədəbiyyatlarının ən görkəmli sənətkarları, elmi-ictimai, bədii-estetik fikrinin nümayəndələri onun yaradıcılığına, sənətkarlığına valeh olduqlarını söyləmişlər. Q.Flober, C.Qolsuorsi, A.Sveyq, C.B.Blok, R.Rollan, A.Morua, Q.Hauptman, L.Feyxtvanger, T.Mann, B.Şou, T.Drayzer, E.Heminquey, E.Ojeşko, B.Prus, Y.İvaşkeviç, A.Strindberq, R.Taqor, P.Çandr və bir çoxları onun əsərlərini oxuyub, öyrənib, bəhrələnmişlər. Tolstoyun təsirini dönə-dönə etiraf etmişlər, onun gücünü, ümumbəşəriliyini, əbədiliyini onun mübariz humanizmində, insanların xoşbəxtliyi uğrunda çalışmasında görmüşlər. Alman yazıçısı L.Frank yazır: «O, yeni humanizm uğrunda ən böyük mübariz idi, bizim əsrin humanizmi uğrunda, o humanizm uğrunda ki, müharibəni birdəfəlik və həmişəlik keçmişin hadisəsinə çevirəcəkdir».

      Əsərlərinin tərcüməsi sayəsində o, Azərbaycan oxucusu üçün də doğmalaşıb. Hələ XX əsrin əvvəllərində Tolstoyun bir sıra bədii-didaktik hekayələri, dram əsərləri Azərbaycanın maarifçi yazıçıları tərəfindən tərcümə olunmuşdur: Tolstoyun yaradıcılığı, «tolstoyçuluq» ətrafında geniş mübahisələr olmuşdur. Azərbaycan ziyalıları Tolstoyla məktublaşmış, onun haqqında Azərbaycan dövri mətbuatında tənqidi, publisistik məqalələr yazmışlar. Onun demək olar ki, bütün bədii əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə olunub.

      SERGİ ATA

      I

      Qırxıncı illərdə Peterburqda hamının təəccübünə səbəb olan bir hadisə baş verdi: imperator I Nikolayın yanında parlaq mənsəb qazanacağına hamının böyük ümid bəslədiyi, Kirasir alayı leyb-eskadronunun komandiri, yaraşıqlı gənc knyaz, imperatriçanın yanında xüsusi şəfqətə malik olan gözəl freylina ilə toylarına bir ay qalmış istefaya çıxdı, adaxlısı ilə bütün əlaqələri kəsdi və özünün o qədər də böyük olmayan mülkünü bacısına verərək, rahib olmaq məqsədilə monastıra getdi. Hadisənin əsas səbəbini bilməyənlərə bu, çox qeyri-adi və izaholunmaz СКАЧАТЬ