Kəlilə və Dimnə. Bəydəba

Чтение книги онлайн.

      …Şükr-sənadan sonra biz bu müqəddimədə brəhmənlərin11 başçısı, hind filosofu Beydəbanın hind padşahı Dəbşəlim üçün tərtib etdiyi «Kəlilə və Dimnə» kitabının yazılmasının səbəbini göstəririk. Bu kitab ona görə heyvanların və quşların dilindən yazılmışdır ki, onun əsl məqsədi cahillərdən və nadanlardan gizli saxlansın. Axmaq adamlara onun məzmunu yüngül görünə bilər, fərasətli adamlar isə onda olduqca dərin, qiymətli və ibrətli bir məna taparlar, mənbələri nöqteyi-nəzərindən isə çox zəngin və gözəl olduğunu görərlər. Bu kitab filosof üçün – əngin bir fəzadır, ağıl üçün – böyük məşq meydanıdır, söz aşiqləri üçün – unudulmaz xatirədir, mənasını dərk edib qananlar üçün gözəl bir ibrət xəzinəsidir. Biz İran padşahı Xosrov Ənuşirəvanın həkimbaşı Bərzuyəni hindlilər ölkəsinə «Kəlilə və Dimnə»nin dalınca göndərməsinin səbəbini göstəririk. Biz, Hindistana gəldikdən sonra, gecələr gizli surətdə şahın xəzinəsində bu kitabın üzünü köçürməyə razılıq verən adamı tapana qədər Bərzuyənin necə kələklər işlətdiyini, hind alimlərinin başqa kitablarını, on xanalı2 şahmatı və bu kitabı İrana necə gətirdiyini təsvir edirik.

      Biz burada Büzürgmehr İbn-əl Buxteqanın kitabın mənşəyi haqqındakı müqəddiməni nə üçün yazdığını da söyləyirik. Eyni zamanda kitabın məziyyətlərini də deməkdən çəkinmirik. Biz bu kitabı ələ keçirmiş hər bir adamı təhrik edirik ki, onu öyrənsin, ona dönə-dönə müraciət etsin, onun faydalı və ibrətli cəhətlərinə diqqət versin. Yalnız bu zaman oxucu görəcək ki, bu kitab insan ürəyinin meyl etdiyi bütün əyləncələrdən yaxşıdır. Bunun üçün kitabdakı rəmzli danışıqların sirrini kəşf etmək lazımdır. Əks təqdirdə, oxucu kitabın qarşıda qoyduğu məqsədə nail ola bilməyəcəkdir. Biz burada Bərzuyənin qayıtmasını və kitabı oxumaq üsulunu kəşf etməsini göstəririk. Büzürgmehrin nə üçün xüsusi bir fəsil yazaraq onu «təbib-Bərzuyə» adlandırdığından da danışırıq. Həmin fəsildə Bərzuyənin anadan olduğu gündən necə oxumağa başladığı, dindarlığa meyl etdiyi, fəlsəfəni sevdiyi, müxtəlif fəlsəfi cərəyanlar ilə tanış olduğu göstərilir: Biz bu fəslin kitabın əvvəlində olan «Şir və öküz» fəslindən qabağa salınmasının da səbəbini göstəririk.

      Əli ibn-əş Şah Farisi belə nəql edir ki, filosof Beydəba «Kəlilə və Dimnə» kitabını hind padşahı Dəbşəlim üçün aşağıdakı səbəbə görə yazmışdır. Rumlu İskəndəri-Zülqərneyn Qərb şahlarını məğlub etdikdən sonra Şərq padşahlarının, iranlıların və başqalarının üzərinə hücuma başladı. O, düşməni məğlub edib aradan qaldırmayınca və ya özünə tabe etməyincə müqavimət göstərənlərə qəddarcasına divan tuturdu, vuruşanlara qarşı vuruşur, sülh istəyənlər ilə sülh bağlayırdı. İran şahları onun yolu üstündə ilk düşmənlər idi. Tezliklə onlar müxtəlif tərəflərə səpələnməyə və pərən-pərən qoşun kimi dağılmağa məcbur oldular. Bundan sonra İsgəndəri-Zülqərneyn öz qoşunu ilə Çin tərəfə yola düşdü və burada rast gəldiyi ilk ölkə Hindistan oldu. O, hind padşahını özünə tabe edib, dinini və hökmranlığını ona qəbul etdirmək istədi. Bu zaman Hindistanda Forek adlı güclü, igid, məğlubedilməz sayılan tədbirli bir adam şahlıq edirdi.

      İskəndəri-Zülqərneynin yaxınlaşması xəbəri ona çatdıqda, Forek vuruşmağı qərara aldı. Müharibə üçün lazım olan bütün tədbirləri gördü, pəhləvanları çağırıb döyüşə hazır olmalarını əmr etdi. Qısa müddətdə onun üçün zirehli fil dəstələri, hücum üçün xüsusi təlim görmüş yırtıcı heyvanlar, damğalanmış atlar, uzun nizələr, iti qılınclar, parlaq mizraqlar hazırladılar.

      İskəndəri-Zülqərneyn hind şahı Forekin olduğu yerə yaxınlaşdıqda xəbər çatdı ki, hindlilər İskəndərin vuruşduğu ölkələrin heç birində misli görünməmiş, gecə qaranlığı qədər dəhşətli olan süvari dəstələri hazırlayıblar. İskəndəri-Zülqərneyn bunu eşitdikdə tələsik başlanacaq müharibənin fəlakətlə nəticələnəcəyindən qorxdu. İskəndəri-Zülqərneyn hiyləgər, qəddar olmaqla bərabər, həm də fərasətli və təcrübəli bir adam idi. Bir sıra hiylələri sınaqdan keçirdikdən sonra o, ehtiyatlı olmaq, fənd işlətmək qərarına gəldi. O, ordu qərargahı qarşısında xəndək qazdıraraq hələlik tutduğu mövqedə qalmağı, hind padşahına hücum etmək planını fikirləşib tədbir görməyi qət etdi. İskəndər münəccimləri çağırıb əmr etdi ki, hücuma keçib hind padşahını məğlub etmək üçün hansı günün xoş olduğu haqda rəml atsınlar. Onlar şahın əmrini yerinə yetirdilər. İskəndərin belə bir xasiyyəti var idi: hər şəhəri aldıqda oranın müxtəlif sənətlərdə şöhrət tapmış ustalarını özü ilə götürüb aparardı. İskəndər çox fikirləşdikdən sonra birdən ağlına gəldi ki, yanında olan bu ustalardan istifadə etsin. Ustalara tapşırdı ki, misdən adam şəklində içi boş olan atlı süvarilər qayırsınlar, bu atları elə çarxlar üzərinə qoysunlar ki, itələdikdə onlar sürətlə hərəkət edə bilsin. İskəndər əmr etdi, iş qurtardıqdan sonra atların içi neft və kükürdlə doldurulsun, süvarilərə müharibə paltarları geydirilsin və onların hamısı ordunun mərkəz hissəsinin önündə yerləşdirilsin. İki tərəfin qoşunu toqquşarkən onlara od vurulsun, beləliklə, közərmiş süvariləri xortumları ilə götürən fillər geri qaçmağa məcbur olsunlar.

      O, ustalara əmr etdi ki, bu işləri tezliklə başa çatdırsınlar. Ustalar ciddi-cəhdlə işə başladılar. Münəccimlərin təyin etdikləri gün də yaxınlaşırdı. Zülqərneyn öz elçilərini hind padşahının yanına göndərib, ona tabe olmağı təklif etdi. Lakin Forek bildirdi ki, Zülqərneyn düşməndir və ona qarşı qəti müqavimət göstəriləcəkdir. Zülqərneyn Forekin bu qərarını eşitdikdə öz zirehli süvarilərilə birlikdə hücuma başladı. Forek filləri qabağa verdi. İskəndərin adamları mis süvariləri irəli sürdülər. Fillər həmləyə başlayaraq öz xortumları ilə mis süvarilərdən yapışdılar. Lakin xortumlarının yandığını hiss etdikdə üstlərindəki əsgərləri yerə çırpıb tapdaladılar, ağına-bozuna baxmadan qabaqlarına çıxan hər şeyi basdalayıb sürətlə geri qaçmağa üz qoydular. Vəziyyəti belə görən Forek və onun qoşunu müxtəlif tərəflərə səpələndilər. İskəndərin cəngavərləri isə onları təqib edir, ağır zərbələr endirirdilər. Bu zaman İskəndər qışqırdı:

      – Ey hind padşahı! Gəl mənimlə vuruşaq, öz qoşununa, adamlarına yazığın gəlsin, onları ölümə sürükləmə! Bədbəxt dəqiqələrdə və fəlakətli yerlərdə qoşunu qoyub qaçmaq şahlara yaraşmaz… Şah öz var-dövləti ilə onları müdafiə etməli, onların nicatı üçün öz canından keçməlidir. Şah öz var-dövlətini və həyatını belə onlara qurban verməlidir. Ordunu burax, mənim meydanıma gəl! Bizlərdən kim-kimi öldürsə, o da xoşbəxt olsun.

      Forek Zülqərneynin bu sözlərini eşitdikdə bəxtini sınamaq və qalib gəlmək eşqilə onun üzərinə həmlə etdi, o tərəfdən də İskəndər hücuma keçdi. Meydanda bir neçə saat at çapıb silah oynatdılar. Lakin heç biri üstün gələ bilmədi. Belə vuruşmadan yorulmuş İskəndər başqa hiylə və çıxış yolunun olmadığını gördükdə bərkdən elə bir nərə çəkdi ki, onun zərbindən yer-göy lərzəyə düşdü. Bu qışqırtını eşidən Forek, ordusunun başına bir fəlakət gəldiyini düşünərək, dönüb geri baxdı. İskəndər bu zaman ona ağır bir zərbə endirdi. Bu birinci zərbə Foreki yəhərdən ayırdı. İkinci zərbə isə yerə sərdi. Öz şahlarının başına gələn bu fəlakəti görən hindlilər İskəndərin üzərinə hücuma keçdilər, öz şahları ilə birlikdə ölməyi daha şərəfli hesab edərək qızğın müharibəyə başladılar. Lakin İskəndər onlar ilə mərhəmətli rəftar etməyə söz verdi və buna görə də Allah İskəndərə zəfər qazandırdı. İskəndər hindlilərin ölkəsini ələ keçirdi və özünün inanılmış adamlarından birini onlara şah təyin etdi. Lazım olan tədbirləri görüb öz hakimiyyətini tam bərpa edənə qədər Hindistanda qaldı. Sonra İskəndər həmin inanılmış adamı öz yerində qoyub Hindistandan çıxdı, öz yeni hədəfinə doğru yola düşdü.

      O, öz ordusu ilə bərabər Hindistandan uzaqlaşdıqda hindlilər İskəndərin yerində qalan həmin adama müti olmaqdan boyun qaçırdılar. Onlar belə dedilər:

      – Hindistan kimi əzəmətli bir dövlətə yaraşmaz, bizim nəsildən СКАЧАТЬ