Sobieski. Lew, który zapłakał. Sławomir Leśniewski

Чтение книги онлайн.

      SOBIESCY. MŁODOŚĆ

      „Jak słodko jest umierać za Ojczyznę, ucz się ode mnie”.

      Napis widniejący na nagrobku hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego

      Potężna armia heraldyków i apologetów Jana Sobieskiego musiała się niemało natrudzić i sięgnąć do głębokich pokładów wyobraźni, aby osadzić korzenie jego rodziny w zamierzchłej przeszłości, co dodałoby jej niezbędnego splendoru i pożądanego dostojeństwa, a także usytuowało obok innych starodawnych magnackich rodów. Zupełnie niezasłużenie dla Sobieskich i w sposób mocno irytujący przedstawicieli tych drugich. Znaleźli się usłużni badacze przeszłości, którzy przodków Sobieskiego doszukali się wśród wareskich drużynników Bolesława Chrobrego, a nawet na dworze mitycznego władcy Polan, Lecha! Co prawda w tych trochę śmiesznych, a trochę strasznych, w każdym razie karykaturalnych historycznych peregrynacjach nie udało im się – w przeciwieństwie do innych badaczy – dotrzeć aż do czasów starożytnego Rzymu i stepowych Sarmatów, ale przesunięcie początków rodziny Sobieskich o jakieś tysiąc (z grubsza) lat to i tak było coś. Główny zainteresowany we wspomnianym już, skreślonym własną ręką rodowodzie z pewną nieśmiałością doszukiwał się źródeł rodu i raczej mitycznych niż rzeczywistych antenatów w XIII wieku, lecz w swoim znalezisku był jednak dość mocno osamotniony. W rzeczywistości jego pochodzenie było zupełnie świeżej daty.

      Pierwszym znanym z imienia Sobieskim, przedstawicielem rdzennie polskiej rodziny posługującej się herbem Janina, był niejaki Sebastian, który urodził się w końcu XV wieku jako prosty szlachcic bez urzędów i majątku i tylko jako trochę bogatszy zmarł. Dopiero dziad Jana, Marek, wychwalany przez niego za męstwo i fakt, że cieszył się atencją samego króla Stefana Batorego, sławny na cały kraj dzięki wojnie w Inflantach, jako wojewoda lubelski sięgnął po krzesło senatorskie i tym samym wprowadził Sobieskich do grona rodów magnackich. Dzięki ożenkowi z Jadwigą Snopkówną wszedł w powinowactwo z przedstawicielami kilku znaczniejszych rodzin w południowo-wschodniej Polsce, m.in. z Herburtami i Fredrami. Rozszerzył także bardzo stan posiadania, powiększając dobra rodowe – Sobieszyn, Pielaszkowice, Ulężyn – o rozległe majątki ziemskie w okolicach Lwowa. Sobiescy stali się magnaterią z ruskiego pogranicza.

      Ale dopiero ojciec przyszłego króla, Jakub (w wielu starszych opracowaniach występujący jako Jakób), ugruntował na dobre znaczenie rodziny. We wszystkich przekazach podkreśla się jego niezwykłą odwagę, zdolności organizacyjne i oddanie sprawom państwowym, nie zapominając o walorach umysłowych. Studiował na Sorbonie, był dyplomatą i zdolnym historykiem; to spod jego pióra wyszedł opis słynnego oblężenia Chocimia przez Turków w 1621 roku. Jakub Sobieski walczył niemal we wszystkich wojnach toczonych przez Rzeczpospolitą w pierwszej połowie XVII wieku. Był krajczym i podczaszym koronnym, wojewodą bełskim i ruskim, a krótko przed śmiercią, w 1646 roku, sięgnął po kasztelanię krakowską (po zmarłym hetmanie Stanisławie Koniecpolskim), która uczyniła zeń najwyższego godnością senatora świeckiego.

      Drugą żoną Jakuba Sobieskiego (pierwsza, księżniczka Marianna Wiśniowiecka, zmarła bezdzietnie) była Teofila z Daniłowiczów, w prostej linii wnuczka jednego z największych wodzów Rzeczypospolitej, hetmana Stanisława Żółkiewskiego, dziedziczka jego ogromnej fortuny – na czele z rodowym gniazdem w Żółkwi, otoczonej wianuszkiem około pięćdziesięciu wsi. Poza Żółkwią wniosła mężowi w posagu dobra na Ukrainie po obu stronach Dniepru. Od majętności ważniejsze było jednak pokrewieństwo z Żółkiewskim, coś, czego nie można było kupić za żadne pieniądze. Zupełnie nadzwyczajny spadek krwi, który na dzieciach Jakuba i Teofili musiał odcisnąć wyraźne piętno. Tym bardziej że w tradycji rodzinnej pamiętano nie tylko o jego wielkich czynach wojennych i tragicznej śmierci podczas odwrotu spod Cecory w 1620 roku, lecz także o daninie złożonej z życia przez brata Teofili Sobieskiej, Jana, również ściętego przez Tatarów.

      Z małżeństwa Jakuba i Teofili urodziło się siedmioro dzieci, ale spośród nich – w zgodzie ze smutną statystyką tamtych czasów – wieku dojrzałego dożyło jedynie czworo. Gromadkę tę tworzyli Marek, młodszy o kilka lat Jan oraz siostry Anna i Katarzyna; pierwsza została zakonnicą i wcześnie zmarła, druga zaś poślubiła księcia Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego, a po jego śmierci – wojewodę wileńskiego i hetmana polnego litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła. Były to już koligacje z najpierwszymi rodami Rzeczypospolitej. Jakub i Teofila Sobiescy z Oleska przenieśli się do Żółkwi, stanowiącej po części rodzinne sanktuarium. Oglądany po wielekroć napis na nagrobku dziada to było coś więcej niż jego miecz, buława i skrwawiony płaszcz. Przedmioty przemawiały do wyobraźni, ale słowa wyryte w marmurze nagrobka stały się dla Marka i Jana życiowym drogowskazem. Obaj byli gotowi oddać swoje życie ojczyźnie, jeśli tylko zajdzie taka potrzeba.

      Jakub Sobieski, wojewoda bełski i ruski, a pod koniec życia kasztelan krakowski, portret z epoki.

      Ojciec i matka, „kobieta męskiego serca”, zadbali, aby przepojoną patriotyzmem atmosferę domu rodzinnego kultywowali także nauczyciele synów w krakowskim Kolegium Nowodworskiego, bez wątpienia jednej z najlepszych tego typu szkół w Rzeczypospolitej, oraz w Akademii Krakowskiej. Wojewoda bełski, człowiek na wskroś metodyczny i praktyczny – a jak scharakteryzował go w wydanej w 1946 roku biografii Jana Sobieskiego Otto Forst de Battaglia, również „subtelny i wrażliwy, elokwentny i otwarty na wszelką intelektualną wiedzę, […] oszczędny i troskliwy ojciec rodziny, skłonny do przepychu tylko wtedy, kiedy chodziło o splendor familii…” – wolał nic nie pozostawiać przypadkowi. Ludzie mający kształtować charaktery jego synów i wpajać im wiedzę niezbędną młodym magnatom otrzymali od niego szczegółowe instrukcje, na co powinni położyć główny nacisk. Chłopcy mieli przede wszystkim w stopniu doskonałym opanować łacinę i trudną sztukę retoryki. W szkole Nowodworskiego pobierali nauki na najwyższym poziomie. Jak przed ponad ćwierćwieczem napisałem w książce Wielcy hetmani Rzeczypospolitej, mieli wyrosnąć na szlacheckich oratorów, stać się sprawnymi sejmowymi gadułami, którzy z upodobaniem będą się posługiwać przed różnymi gremiami makaronicznym stylem przetykanym podniosłymi cytatami. Ale też przywykłymi do fizycznego wysiłku, władającymi doskonale szablą i bandoletem oraz wierzchowcem, wdrożonymi w zasady sztuki wojennej. Po prostu – przyszłymi dowódcami.

      Zresztą obaj Sobiescy posiedli w Krakowie duży zasób wiedzy z różnych dziedzin. Prócz łaciny nauczyli się niemieckiego, na podstawowym poziomie zapoznali się z greką i językiem tureckim, nieźle poznali historię. Henryk Barycz, który poświęcił latom szkolnym i pobytowi Sobieskich w Krakowie cenne opracowanie, dotarł do ich rękopisów zawierających rozprawki na tematy historyczne. Abstrahując od niewyrobionego jeszcze stylu, zaskakuje głębia przemyśleń i celność wniosków – częstokroć o ponadczasowym charakterze – wypływające z prac braci. W jednym z ćwiczeń Jan przeprowadził krytykę sejmu, pisząc, że jest on miejscem, „na którym rozprawia się nie o zbawieniu ojczyzny i dobru pospolitym, ile raczej o prywatnych pożytkach, gdzie toczy się sprawa nie wokół tego, co jest istotnie potrzebne Rzeczypospolitej, lecz co podoba się możnym, gdzie nie miłośnik prawdy i znawca spraw publicznych jest uznany za powołanego, lecz nikczemny pochlebca osądzony najmądrzejszy”. Tekst ten wyszedł spod pióra młodzieńca piszącego – tu raczej nie powinno być wątpliwości – pod wpływem swoich nauczycieli, którzy hołdowali dość rewolucyjnym poglądom na temat państwa, zagadnień związanych z jego obronnością, roli szlachty i złotej wolności. W rozprawce СКАЧАТЬ