Қасымжанов Ағын. Өнегелі өмір. Ш. 32. Коллектив авторов

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ әрекеттері үшін өкінеді, қорқады, бірақ бұл өкіну ар-ұят алдындағы емес, келесі өмірдің игіліктерінен құр қалам ба деген қорқыныш. Бұдан өлім дегеніміз – жанның тәннен айырылуы, данышпандық пен қайырымдылыққа алып келетін жоғары кемелділік деген түсінік тумау керек. Бұндай көзқарасты ұстанатындар үшін өзін- өзі өлімге қиса жетіп жатыр еді. Көріп отырғанымыздай, әл-Фараби екіжүзділікке қарсы тұрады.

      «Сұрақтарға жауаптарда» ол ерікті талғам еркіндігінен ажырата біледі. Ерік бос озбырлық болуы мүмкін, мысалы, адам өзінің еркіндігін ажалсыздыққа бағыттайды. Талғам еркіндігі ерікпен тығыз байланысты, яғни «адам таңдау жасауға болатын нәрсеге мойынсұнады»18.

      «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат» – әл-Фарабидің ең маңызды туындыларының бірі. Бұл шығарма «Азаматтық саясат» деген атаумен Бағдад пен Дамаскіде (942) жазылған еңбегінің негізінде 948 жылы Мысырда ойшылдың барлық көзқарастарын логикалық жүйелеумен, қайта толықтырылып жазылды.

      Бақытқа жету үшін ең алдымен оның барлық қағидаларын теоретикалық тұрғыда негіздеу қажет. Сол себептен әл-Фараби этика және саясаттың таным қағидасымен органикалық байланысын көрсетеді. Сондай-ақ, этика мен саясат әлемнің ортақ тұжырымдамасының қорытындысы болып, болашақтағы ұстанымдарымен байланысты. Сол себептен әлеуметтік-этикалық мәселелерге арналған «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат» метафизиканың, ғарышнаманың, таным қағидаларын да кеңінен қарастырып өтеді. Бақытқа жету жолында философия маңызды мағынаға ие. «Біз бақытқа неғұрлым әсем болғанда жететініміз секілді, әсемдік те бізге философиялық өнер арқылы келеді, яғни, бұдан көретініміз философия арқылы ғана біз бақытқа жете аламыз»19.

      Өз кезегінде философияны игеру үшін жақсы мінез бен ақылдың күші керек. Соңғысы ақыл өнері арқылы дамиды. «Адам ие болған игіліктердің бірінің өзіне тән ерекшеліктері болса, басқаларының ерекшеліктері аз болады, барша игіліктердің ішінен адамның ақыл-ойы ең бастысы болып табылады, яғни, адам баласы ақыл-ойдың арқасында адам болды, игілікті қолданатын адам ақылы болғандықтан, бұл өнер адам баласына ең қажеттілерін қолданады»20. Әл-Фараби жақсылықтарды ақылды және диано-этикалық деп екіге бөледі. Екіншісіне – әділдік, қанағат, мырзалық, өжеттік жатса, біріншіге – ақылмандық, өз бетімен білім алу мен ақылдың өткірлігі жатады. Бұл екеуі де тумысынан жаратылмаған. Табиғи жаратылысты этикалық тұрғыдан жүйелеуге болмайды, ол тек қана қабілет болып қала береді. Бұл жерде біреу толықтай ізгілікпен жаратылған немесе зұлымдыққа ие болатындығы туралы шек болмайды. «Адам жаратылысынан тігінші немесе жазушы болып туылмайтындығы секілді, әу бастан қайырымды немесе зұлым болып жаратылмайды»21.

      Адамға әсем әрекеттерді жасау барысында пайда болған жетілген мінез керек. Адам баласына туылған сәттен бастап этикалық СКАЧАТЬ