Amanhor - Kumukca. Hüseyn Abdul

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ Atasını kurdaşı goyğan at Amanhorğa at bolup galğan. Amanhor öse, atasını gastı bulan busurman madrasalağa, Hacitarhandağı orus şkolalağa yurüp ohuy turup ullu ulan bolğan. Aman-hor ohuvğa bek muştarlı va pahmulu yaş bolup çığa. Ol har zatğa bek tergevlü, yaşavdan sınav alıp, özbaşına na-tica çığarmağa bacarağan bolğan. Tarhan Murzanı özle-ge konaklay gelegen günleri Amanhorğa bir ullu bayram. Tarhan Murzanı habarları onu bek kurçun geltire.

      Amanhor dadayı bulan bara turup, Mahammat-apendilerde de köp kerenler bolğan. Onu özü etgen saparlarından beregen lakırlarına köp tınglağan va anglavu artğan sayın Amanhor Mahammat-apendi yimik ullu alim bolmaknı özüne gelecekge gast, umut sanağan.

      Amma Amanhornu yaşavu haparsızdan alışına. Atası Said Mahammat va dadayı Hakimcan artlı-allı bir vaktini arasında geçine. Şamsukumar ulanı Amanhor va gızı Said Kavsar bulan erinden de va atasından galğan mal-mülkge yes de bolup yaşay.

      Atası va eri ölüp köp aradan getmey, Şamsukumarğa handan alifan (yasak) kağız yiberile. Hanı alifanı köp avur, onda yazılğan bir ming altın, bir ming gümüş, yüz ölçev buday, yüz ölçev de arpa va özge zatlanı berse, bulağa aç-yalanğaç galsa tügül, dağı küy yok bolğan. Şamsukumar, bek talçığıp, hanı üstüne tilevge bara.

      Aldına baş urup neçakı tilevler, yılavlar etgen uçun da han oğar:

      – Hannı sözü eki bolmas, sen alifannı berme gereksen,– dey. Han Şamsukumarnı boyun-soyun tergep, onu gözelligin, onu garkarasından tatıvluk taymağannı es etip, dağı da bulay aytıp goşğan:– Ya alifannı berirsen, ya da malıngnı-mülküngnü, yaşlarıngnı da alıp mağa katın bolup gelersen. Ekisini biri, kaysın kabul görseng, şonu et.

      Şamsukumar handan rahmu bolmacaknı bilgen song, oylaşıp garamak uçun bir ay mühlet tilegen. Handan yigirma günge mühlet de alıp çıhıp getgen.

      Şamsukumar üyüne gelip: “Eger men bu alifannı bersem, artı munu bulan bitip galmas, handan başğa da hannı iyerçenleri köp bar, artda da meni yaşavumnu bular buzarlar, yaşlarımnı aç-yalangaç goyarlar; erim bulan atamnı ölgeni üç aylar bolmay, göz aldımdan gölentgileri tayıp bitmegen, erge baraman dep turamanmı, gözyaşıma batğan golyavluklarım gebip bitmegen, hannı azmı menden başğa garavaşları. Men hanğa da barıp, özüm de, gızım da onu gatınlarına karavaş da bolup, ulanımnı da olağa gul etip men bacaracak iş tügül, başımnı alıp bir yakğa getip galsam yahşı”, dep oylaşa.

      Şamsukumar hannı talapların yaşlarına, yurekleri buzular dep, aytmay, içinde dert etip saklay. Ol ahşam atasını yuvuğu Mahammat-apendini yağına maslahatğa bara. Hannı alifanı Mahammat-apendini heç bir de tamaşağa galdırmay; hanlar barı da bir yimik sutur, zulmuçu ekenni, olar yaklama adamı yok taypanı malın güç bulan, yalğan bulan, şariatnı koduları dep çığarıp alıp üyrengenni ol yahşı bile. Şo sayalı Şamsukumarnı gastların bilmek murat bulan oğar gaytara sorap garay:

      – Ya alifannı bermege gereksen, yada nikahlanıp hanğa katın bolmağa gereksen, yada başıngnı va yaşlarıngnı alıp çığıp bir yanğa getmege gereksen. Geng dünyanı tarlığı mundan biline, dünya çarday aylana, amma tüzlük yok. Getip de gayda baracaksan?

      – Tatarhannı vilayatında atamnı gardaş adamları bar, şonda sama geteyimmi eken dep oylayman, dey Şamsukumar.

      – Men, kızım, şo hannı vilayatında neçe kerenler boldum, kentlerin gıdırıp kul-karavaşların gördüm. Tatarhan da bek zulmuçu han, yaşlarıng bulan onda barıp yazık bolup kaytmağay eding. Gatın gişi başıng bulan ari-beri göçüp, gonup bolurmusan. Sen tez Kalmukğa atlı yiber, Tarhan Murzanı çakırsın. Oylaşıp karap, bir küy eteyik.

      Tarhan Murza üç günden Hacitarhanğa yetip gele. Mahammat-apendi va Tarhan Murza birge oylaşıp Şamsukumarnı Tatarhannı vilaına göçürmekni maslahat etip toktaylar. Hacitarhan hanı Kalmuknu hanı Ayuk bulan va Tarğunu hanı bulan dosluk aralığı bar. Kol-kolnu kirin cuvağan yimik, han hannı yaklacak. Egerden Şamsukumarnı Kalmuk, yada Dağıstan vilayatğa çığarıp yibere busa, Hacitarhannı hanı ondan ne etip de açuv alacak bolğan. Muna şo sayalı Mahammat-apendi Şamsukumarnı, bir-birine duşmanlık yurütegen Hacitarhan hanlığından Tatarhan vilayatına göçürmekni ariv görgen.

      Tarhan Murza tez alıvçular tabıp, Şamsukumarğa erinden va atasından kalğan mülkleni, han bilmesin uçun, tüpden satıp, onu hağın altınğa-gümüşge aylandırıp bergen. Artındağı gün bir geme de tutup Şamsukumarnı yaşları bulan dengizni beri yağına çığara. Tatarhannı Toytöbe degen kentinde bulağa abzar-üy de alıp, parahat etip, özü gaytıp gete.

* * *

      Şamsukumar Tatarhannı vilayatına çıkğanda sorav etip garasa da, atasını bir kardaşın da tapmağan. Ol Toytöbekentde galğan, mundağı adamlar bulan katnaşa-katnaşa turup, olar bulan yuvukdan hallaşğan.

      Amanhor şo kentni cahillerini arasına tez gire, olanı har türlü işlerinde: oyunlarında, yarışlarında, maclislerinde heç bir de bolmasa bolmayğan yoldaş hisaplanğan bolğan. Amanhornu av etmege, yırğa, sarınğa, yomakğa va ihtilatğa ustalığı yoldaşların tamaşağa galdıra. Bara-bara kentni içinde bolağan heç bir maclis Amanhor bolmasa maclisge hisaplanmayğan bola. Amanhordağı pahmu, hüner, bilim onu köp kurdaşlarında suklanıv uyata. Tek Amanhor örlük, öktemlik degen ne zat ekenni bilmey, ol har zatda da tenglikni saylay. Şo sayalı yoldaşları salamatlık, dosluk, tüzlük Amanhornu lap tizivkılıklarından dep sanay.

      Kentdegi tamazalar Amanhorğa öz tenglisine yimik hürmet ete, camiat ara masalalanı çeçegende onu maslahatına da tınglaylar. Har türlü ilmulardan, har türlü halklardan, vilayatlardan habar alma süyse çi Amanhor tamazalar uçun ullu hazna. Bulay gezikler Amanhorğa ullu atasını kitap takçasında saklanğan, Mahammat-apendini kitapları köp kömek ete. Ol kitaplanı bu Toytöbekentni tamazaları şonça da şolay uşatğan çı, hatta olardan birleri Mahammat-apendini kitapların öz hatı bulan göçürüp alıp, ayavlap saklaylar.

      Aradan zamanlar ötdü. Birde Amanhor karavullamağan tolkunlar onu yaşavnu aylanmasına tartdı.

* * *

      Hansaraynı yazıvçusu Vahapbekge hannı idarasında alifançılık işin yürütmek uçun bilimli, anglavlu adam tapmak tezden tapşurulğan bolğan. Ol Amanhornu hakında eşitgende, hanğa da aytıp, Amanhornu çakırmağa begevülnü Toytöbege çapdırğan.

      Amanhornu başlap Vahapbek kabul etgen va onu hannı üstüne alıp girgen. Amanhornu, tobukğa tüşüp tügül, ere turğan küyde berse de, han salamın alğan va özünü şo hozay kaydasında sorağan: Ohuvdan-yazıvdan, hisapdan başıng çığamu, ne ohuvlar ohuğansan?

      Amanhor, Tatarhan ruslanı görme süymeygenni va “Rus” degen söznü onu kulağı eşitse de, izğıçıv tüşüp, haleklenegenni birevler aytıp eşitgen. Hali ol hanğa açuvğaöçge yimik, “Rusnu” başlap geltirip bulay dey:

      – Rusça bilemen, Rusça va busurmança ohuğanman, hisapdan da anglavum bar.

      Amanhornu sözleri hannı lap özek yerine biz bolup çançılsa da, han bu gezikge halekligin basıltıp, bek haylı adam bolup görünmege karap, bulay cavaplanğan:– Meni idarama ohuv-yazıv bilegen adam tarık. Meni kentlerimden Absiyah degen bir kentim bar, mundan altmış-yetmiş çakırımlar aride, Terik suvnu yağasında, adamları barısı da sabançılık bulan yaşaylar. Meni sarayıma alifannı СКАЧАТЬ