Bakı və bakılılar. Qılman İlkin

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ dənizinin qərb sahilində, şimal küləklərinin daim döyəclədiyi, cənub və qərb tərəfdən hündür çılpaq təpələrlə əhatə edilmiş çökəkdə salınmışdır. Şimal küləkləri (buna Xəzri deyirlər) qopduğu zaman öz yolunda Baş Qafqaz silsilə dağlarına toxunur və bütün gücü ilə silsilənin ətrafına yayılır, çılpaq boz təpələrin sinəsindən toz-torpağı qopararaq, burula-burula şəhərin üzərinə hücum çəkir.

      1826-cı ildə Bakıda olmuş görkəmli səyyah Zeynalabdin Şirvani yazırdı: "Bakını Badkubə də adlandırırlar. Çünki bu yerdə daim küləklər əsir. Bəzən elə güclü əsir ki, şəhərin böyük tikililərini də xəsarətə uğradır. Buna görə burada evlərin özülünü yonulmuş daşlardan qoyur, həyətləri və damları qırla örtürlər".

      Bakı və Xəzri. Şəhərin yaranışından bu iki məfhumu bir-birindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil. Xəzri əsməyə başladımı, bir həftədən tez kəsməz. Qədim bakılılar bir adamın bakılı olub-olmadığını öyrənmək üçün ona belə bir sual verərdilər: "Bakıda qış nə vaxt olur?". Əgər həmin adam "Xəzri əsəndə" deyə cavab verərdisə, onun bakılı olduğuna şübhə etməzdilər. Yay aylarında Xəzri əsdiyi zaman adamlar isti paltar geyməyə məcbur olurdular. Qışda isə onun soxula bilmədiyi dəlmə-deşik qalmazdı.

      Bakı qədim şəhərdir. Doğrudur, onun məhz hansı əsrdə salındığı hələ dəqiq müəyyən edilməmişdir. Lakin Bakının özündə və ətraf kəndlərində arxeoloqların apardığı qazıntılar nəticəsində tapılan tarixi abidələr, saxsı qablar, daş sandıqçalarda dəfn edilmiş adamların sümükləri, sikkələr və sairədən məlum olur ki, onun yaranma tarixi eramızdan əvvəlki əsrlərə gedib çıxır.

      Hazırda Binəqədi yaxınlığında "Qır gölü" adı ilə tanınan böyük bir sahə vardır. Tarixçilərin yazdığına görə on min illər bundan qabaq burada göl zaman-zaman qurumuş və bugünkü şəklini almışdır. Burada gölün qalın qır təbəqələri altında çoxlu, hətta bu gün artıq Abşeronda mövcud olmayan vəhşi heyvanların sümükləri tapılmışdır. Şir, iri maral, ayı, at, uzunqulaq sümükləri ilə yanaşı tapılan kərkədan sümükləri də göstərir ki, Abşeronda on min illər qabaq bu heyvanlar yaşamışdır. Bəzi alimlər belə nəticəyə gəlirlər ki, bu heyvanların yaşadıqları yerdə yəqin ki, onları ovlayan ibtidai insanlar da yaşamışlar. Demək, eramızdan hələ xeyli qabaq Abşeron ətrafında ibtidai insanlar məskən salmışlar. Qobustan daşlarında isə bu heyvanları ovlayan ibtidai insanların şəkilləri həkk edilmişdir.

      Məlum olduğu üzrə Bakı ətrafında ən qədim məskən yerlərindən bəziləri hazırda Xəzər suları altında qalmışdır. Eramızın II-VII əsrlərində Xəzər dənizinin hazırki sahili Nargin və Vulf adalarından xeyli uzaqda olmuşdur. Eramızın VII əsrindən başlayaraq, Xəzərin səviyyəsi artmış və Qız qalasınadək olan bütün körfəz su altında qalmışdır. Yaxın keçmişdə dəniz səthinin aşağı düşməsi nəticəsində suyun dibindən yüksələn qədim tikilinin bürcləri buna aydın sübutdur. 1830-cu ildə Bakıda olmuş alman akademiki E. Lens yerli əhalidən eşitmiş olduğu rəvayətlər barədə belə yazırdı: "Xeyli müddət əvvəl dəniz indikinə nisbətən 20 verst uzaqlıqda idi. O zaman Nargin adaları da qurunun ayrılmaz hissələri idi. Sonra dənizin səthi qalxaraq, xeyli qabağa gəlmiş və sahil indiki görkəmini almışdır". Lensin o zaman sezdiyi bir sıra əlamətlər bu ehtimalı daha da möhkəmləndirirdi. Lens Nargin adasının qayalıqlarında Zığ burnuna gedən araba çarxlarının izini görmüşdü. Bunu Abbasqulu ağa Bakıxanov da özünün "Gülüstani- İrəm" kitabında təsdiq edirdi. O yazırdı: "Bakı qəzasının Bilgəh, Zirə, Bibiheybət və başqa kəndlərində, habelə bir neçə adada qayalıqlar üstündə dənizin içərilərinə tərəf gedən araba çarxlarının izləri görünür". Daha sonra Bakıxanov yazırdı: "Şəhərin özündə Hacı Baba Hacı Ağahüseyn oğlu adında bir ev sahibi öz həyətində quyu qazdığı zaman dənizin indiki səviyyəsindən aşağıda, yerin altında daşla döşənmiş bir yola rast gəlmişdir". Zığ burnunda da qayalıqlarda dənizin içərilərinə tərəf gedən araba təkərlərinin izlərini görənlər olub.

      Bütün bunlar göstərirdi ki, Xəzər dənizinin səthi yüksəldiyi zaman bir çox tikililər, hətta rəvayətə görə Səbail adlı bütöv bir şəhər də suyun altında qalmışdır.

      Şəhərin ən yüksək bir yerində yerləşən Şirvanşahlar sarayında aparılmış qazıntılar nəticəsində tapılan sikkələrlə hələ VIII əsrdə burada ticarət liman şəhəri olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Bakışünas alim Sara Aşurbəyli belə bir nəticəyə gəlmişdir: "Bakı feodal şəhəri kimi hələ eramızın VIII əsrində mövcud idi". Beləliklə, ehtimal etmək olar ki, Bakının 12 əsrlik tarixi vardır.

      Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Bakı şəhərinin öyrənilməsində görkəmli alim Sara Aşurbəylinin misilsiz xidməti vardır.

      Bakı sözünün mənşəyi də indiyədək tam və dürüst aydınlaşdırılmamışdır. Hələ X əsrin birinci yarısında ərəb və fars mənbələrində bu şəhərin adı Bakuh, Bakuya, Baku və Badkubə şəklində işlənmişdir.

      Badkubə sözünün yaradılması daha sonrakı əsrlərə aiddir. Məsələn, XVIII əsrdən başlayaraq, bir çox mənbələrdə Bakı sözünün bu formasına tez-tez təsadüf olunur. Bu, iki fars sözündən düzəldilmədir: Bad-külək, kubə-döyən deməkdir. Yəni külək döyən. Görünür ki, bu şəhərdə tez-tez şiddətli küləklər əsdiyindən bəziləri onu belə adlandırmışlar. Hətta bəzi mənbələrdə Azərbaycan dilində "Yeldöyən" sözünə də rast gəlmək mümkündür. Qafqazşünas K. P. Patkanov iddia edir ki, şəhərin adı lak sözü "baki"dən (təpə deməkdir) əmələ gəlmişdir. O dövrlərdə Bakı təpələr üstündə salındığından bu fikirdə müəyyən dərəcədə bir həqiqət vardır. Türklərin məşhur "İslam ensiklopediyası"nda isə bu sözün Bəy-köy türk sözlərindən düzəldiyi iddia olunur. Bəy-köy baş şəhər deməkdir.

      Tarixçi Əli Hüseynzadə isə Mahmud Kaşqarinin 1072-1074-cü illərdə yazıldığı güman edilən məşhur "Divani lüğət üt türk" əsərinə əsaslanaraq K. P. Patkanovun söylədiyi nəticəyə gəlir, o, bu əsərdə təpə mənasında işlədilən Bakı sözünə təsadüf etmiş və belə qərara gəlmişdi ki, Bakı təpələr üstündə salındığından şəhərin də adı bu sözdən götürülmüşdür. Bu fikri coğrafiya elmləri doktoru B. Budaqov da təsdiq etmişdir. Bizcə, bu fikir həqiqətə daha uyğundur.

      Şəhərin təbii sərvətləri ilə yanaşı coğrafi şəraiti, şərq və qərb, habelə şimala gedən ticarət yollarının əlverişli bir yerdə yerləşməsi çox cahangirlərin və yadelli işğalçıların iştah və diqqətini cəlb edirdi.

      VII əsrin 30-cu illərində ərəb qoşunları İranın bir çox böyük şəhərlərini işğal etdikdən sonra Azərbaycan torpaqlarına soxuldular. Lakin onlar hər yerdə ciddi müqavimətə rast gəldilər. Ərəb istilaçıları Azərbaycanın gözəl yaylaqlarını, kənd və şəhərlərini xarabazara çevirdilər. Şirvanın məhsuldar qüvvələrinə böyük zərbə vurdular. Ölkədə, azğınlıq və talan başladı. Mədəni sərvətlər məhv edildi, tarixi abidələr dağıdıldı. Yüzlərlə, minlərlə adamlar öz yurd-yuvalarından didərgin salındı. İslam dini bu talanlar üçün bir vasitəyə çevrilmişdi. Onlar Bakı torpaqlarının zəngin yataqlara malik olduqlarını bildikləri üçün Şirvan və Bakını daim nəzarət altında saxlayırdılar. Çünki onlar Bakı neftindən, Bakının duz və başqa məmulatından xilafət xəzinəsinə daxil olan gəlirin yarısını belə başqa ölkələrdən toplaya bilmirdilər. Bəzən neft və duz yataqlarının bir hissəsi vəqf yerləri elan edilərək, Dərbənddə qərargah qurmuş xilafət nümayəndələrinin sərəncamına, ərəb əsgərlərinin istifadəsinə verilirdi. Dərbənddəki qoşunun demək olar ki, bütün xərcləri Bakı neftinin hesabına ödənilirdi. Ərəblər şimalın köçəri tayfalarının, birinci növbədə Xəzərlərin basqın və hücumlarından qorxaraq, Dərbənd sərhədlərini alınmaz bir istehkama çevirmişdilər. Bakı nefti hərbi məqsədlər üçün də istifadə edilirdi. Döyüşlərdə neft qablara doldurularaq, düşmən üzərinə atılırdı. Ərəblərin döyüşlərdə qələbə qazanmaları çox zaman neftin hesabına idi.

      Bir tərəfdən ağır vergilər, o biri tərəfdən soyğunçuluq və talançılıq xalqın qəzəbini СКАЧАТЬ